مسافران؛ چشم انتظار سفرهای ارزان
افزایش نرخ ارز در ماه‌های پایانی سال٩٦ بسیاری از کسب‌وکارها را تحت‌تأثیر قرار داد. بیش از همه، این آژانس‌های گردشگری بودند که در آستانه ورود به مهمترین دوره خرید و فروش خدمات و محصولات‌شان ناگزیر از بازنگری در برنامه‌ها و قیمت‌ها شدند. حالا یک هفته به پایان سال مانده و بسیاری از آنها امیدی ندارند فهرست مسافران نوروزی‌شان به حد نصاب برسد.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند، نوسانات بازار ارز در آخرین هفته‌های بهمن، بسیاری از آژانس‌هایی را که فروش تورهای نوروزی را از اوایل این ماه آغاز کرده بودند، متضرر کرد. تعدادی از آنها به اصول کار حرفه‌ای متعهد ماندند و ضرر و زیان ناشی از این نوسانات را خودشان متقبل شدند، اما گروهی دیگر با مسافران تماس گرفتند تا مابه‌التفاوت افزایش هزینه‌ها و گران شدن قیمت نهایی تور را به آنها اعلام کنند. حالا در آخرین روزهای کاری اسفند، همچنان بازار خرید و فروش سفر و انواع خدمات وابسته به آن در انتظار مسافرانی است که تصمیم نهایی را نگرفته‌اند. پیامک‌های تبلیغاتی، بسته‌های پیشنهادی متنوع و انواع تخفیف‌ها ادامه دارد. بسیاری از آژانس‌ها برای تورهای خارجی، محاسبه قیمت تمام‌شده برمبنای ریال را کنار گذاشته‌اند و قیمت تمام‌شده سفر را براساس نرخ دلار یا یورو یا ارایه نرخ‌های ترکیبی ریالی_ارزی تعیین می‌کنند. روشی که به آژانس‌های مسافرتی این امکان را می‌دهد تا جلوی ضررهای بیشتر را در صورت نوسانات نرخ ارز بگیرند.
کارشناسان و فعالان گردشگری می‌گویند امسال، سال سختی برای آژانس‌های مسافرتی بوده و این سختی در ماه‌های پایانی سال دو چندان شده است. بسیاری از آژانس‌ها منتظر بودند فروش ماه‌های پایانی سال، جبرانی برای ماه‌های کم‌رونق گذشته باشد، اما افزایش ناگهانی نرخ ارز شرایط متفاوت و پیش‌بینی‌نشده‌ای را پیش روی‌شان قرار داده است. همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، نوروز امسال فروش تورهای خارجی کاهش یافته و کسب‌وکار در این حوزه بشدت تحت‌تأثیر نوسانات ارزی قرار گرفته است. در میانه بهمن و در اوج نوسانات نرخ ارز مسئولان دولتی در واکنش به تأثیر گرانی دلار بر فعالیت دست‌اندرکاران حوزه گردشگری گفتند این فرصتی برای رونق گرفتن گردشگری داخلی است و آژانس‌های مسافرتی هم می‌توانند بیشتر در زمینه سفرهای داخلی فعالیت و برنامه‌ریزی کنند. علی‌اصغر مونسان، رئیس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری گفته پیش‌بینی دولت این است که در نوروز ٩٧ گردشگری داخلی رونق بگیرد. او البته وعده داده که امسال دولت نظارت سخت‌گیرانه‌تری بر قیمت‌ها و فعالیت آژانس‌های گردشگری خواهد داشت و درعین‌حال از مردم خواسته تا از مقاصد جدید گردشگری در نقاط مختلف کشور بازدید کنند. اما حالا حدود یک هفته به پایان سال مانده و در یکی از آژانس‌های گردشگری تهران در میانه خیابان ولیعصر، روز آرام و ساکتی سپری می‌شود. «زهرا کیانی»، کارشناس فروش سفرهای خارجی است و از نیمه بهمن تا نیمه اسفند، کمتر از یک‌سوم آمار فروش سال گذشته موفق به جذب مشتری شده است: «ما قیمت‌ها را خیلی افزایش ندادیم، یعنی سعی کردیم با وجود گران شدن دلار سود نهایی خودمان را پایین بیاوریم، اما با این وجود مسافران استقبال چندانی نکردند. تبلیغات ما به مراتب نسبت به سال قبل بیشتر بوده و در قراردادها و تخفیف‌ها انعطاف‌پذیرتر عمل کردیم، اما هنوز خیلی از برنامه‌های سفر از نظر تعداد مسافر تکمیل نشده و تلفن‌ها زنگ نمی‌خورد.»
به گفته او بازار بیشتر تحت‌تأثیر شوک روانی ناشی از افزایش دلار است: «شرایط کار برای آژانس‌هایی که از قبل هتل‌ها و بلیت‌ها را پیش‌خرید کرده بودند، بهتر است. عمدتا آژانس‌های بزرگ این توانایی را دارند که به نوعی عمده فروش خدمات گردشگری هستند، اما برای آژانس‌های کوچک شرایط سخت شده، به‌هرحال ما یک‌سال برای یک ماه آخر سال برنامه‌ریزی کرده بودیم و بعد از گرانی دلار امکان تغییر آنی آن برنامه‌ها وجود نداشت. خیلی از مسافران ما، حتی مسافران قدیمی که هر سال با ما سفر می‌کردند، بعد از افزایش قیمت دلار کلا بحث سفر خارجی را بستند و گفتند امسال سفر خارجی نمی‌روند، درواقع جدا از بحث افزایش هزینه‌ها، شوک روانی ماه‌های اخیر یک شرایط تدافعی ایجاد کرده و فروش سفر خارجی سخت شده است. مسافران ما به‌ویژه از طبقه متوسط می‌گویند هزینه تور به کنار از پس هزینه‌های جانبی سفر برنمی‌آیند و خرید نمی‌کنند.»
با وجود این‌که مسئولان دولتی از آژانس‌های مسافرتی خواسته‌اند نوروز امسال در زمینه برگزاری تورهای داخلی فعال باشند، اما به نظر می‌رسد تغییرات ناگهانی در سمت‌وسوی برنامه‌های نوروزی برای بسیاری از آژانس‌ها ممکن نبوده است: «این کار شدنی نیست که در عرض یک ماه تمام برنامه‌ها و هماهنگی‌های قبلی تغییر کند. آژانس‌ها هر کدام در یک یا چند زمینه گردشگری به صورت تخصصی فعالیت می‌کنند و بخشی از بازار را در دست دارند. پیکیج‌هایی که برای عید ارایه می‌شود، محصول چند ماه برنامه‌ریزی، مسیریابی و مذاکره با هتل‌ها و شرکت‌های هواپیمایی و... است. ممکن است آژانس‌هایی که فروشنده محصولات و خدمات آژانس‌های عمده فروش هستند بتوانند خودشان را با تغییرات هماهنگ کنند، اما آژانس‌هایی که خودشان برگزارکننده تور هستند، به‌ویژه در تورهای خروجی و مقصدهای خارجی نمی‌توانند تحت‌تأثیر این شرایط، برنامه‌ها را به کلی نادیده بگیرند و تورهای داخلی تعریف کنند، مخصوصا که بسیاری از این آژانس‌ها اساس در زمینه تورهای داخلی فعالیت ندارند و بر تورهای خارجی متمرکز هستند.»
رضا اباذری، رئیس انجمن صنفی دفاتر مسافرتی استان تهران می‌گوید پیش‌بینی‌ها این است که در تعطیلات نوروز سال ۹۷ تعداد سفرهای خارجی ایرانیان کاهش قابل توجهی پیدا کند: «هم قیمت تورها تحت‌تأثیر افزایش قیمت ارز بالا رفته و هم قدرت خرید مردم نسبت به سال گذشته کاهش یافته است.» به گفته او این کاهش محدود به تعداد سفرها نخواهد بود و کیفیت سفرها نیز تنزل خواهد یافت: «فردی که همواره متقاضی هتل‌های پنج ستاره در ایام سفر خود بوده، به‌دلیل کاهش قدرت خرید ناچار است یا اقامت در هتل‌هایی با کیفیت پایین‌تر را انتخاب کند یا از مدت زمان سفر خود بکاهد، درواقع نوسان ارز و شرایط اخیر درنهایت بر کیفیت خدماتی که به مسافران ارایه می‌شود، اثرگذار است.»
اباذری معتقد است کاهش شدید سفر خارجی به‌دلیل افزایش قیمت الزاما پدیده مثبتی نیست و در بلندمدت با توجه به شرایط فعلی کشور در زمینه زیرساخت‌های موجود گردشگری داخلی می‌تواند موجب افزایش قیمت تمام‌شده سفر داخلی شود و درواقع این شرایط نه‌تنها کسب‌وکارهای گردشگری را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، علاوه بر آن فشار بیشتری را به مسافران وارد می‌کند: «زیرساخت‌های کشور برای ارایه خدمات سفرهای داخلی کافی نیست. امسال در تعطیلات نوروز و اوج سفرها شاهد ترافیک و راه‌بندان در جاده‌های کشور، نایاب‌شدن بلیت‌های حمل‌ونقل بین‌شهری و پربودن اقامتگاه‌ها خواهیم بود. به‌هرحال سفرهای خارجی به‌ویژه سفرهای ارزان، بخشی از تقاضای سفر را به خارج از کشور هدایت می‌کرد. در شرایط جدید شاید در کوتاه‌مدت استقبال قابل توجهی از سفرهای داخلی صورت گیرد، اما در میان‌مدت و بلندمدت افزایش قیمت ارز، قیمت بسته سفرهای داخلی را نیز تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد و این سفرها گران‌تر می‌شوند.» با وجود این‌که دولت پیش از این اعلام کرده بود با نظارت‌های بیشتر مانع از گران شدن خدمات سفرهای داخلی در نوروز ٩٧ می‌شود، اما نگاهی به بازار خرید و فروش تورهای داخلی در اسفند ٩٦ نشان‌دهنده افزایش ١٠ تا ١٥درصدی هزینه تورهای داخلی برای نوروز ٩٧ در مقایسه با سال گذشته است. کارشناسان فروش آژانس‌ها می‌گویند، افزایش قیمت‌ها به دلیل بالا رفتن نرخ خدمات اقامتی، افزایش قیمت بلیت‌ها و تورم سالانه است که در سال‌جاری نسبت به سال گذشته افزایش یافته است. با وجود این‌که انتظار می‌رفته، تحت‌تأثیر شرایط ماه‌های اخیر، بازار خریدوفروش تورهای داخلی رونق بگیرد، اما دست‌اندرکاران فروش تورهای داخلی در همین آخرین روزهای کاری اسفند می‌گویند فروش تورهای داخلی هم برای نوروز امسال مطلوب نبوده است: «سفرهای داخلی امسال رونق بیشتری می‌گیرد، اما بخش عمده این سفرها با وسیله نقلیه شخصی و به‌طورکلی خارج از حیطه عملکردی آژانس‌ها انجام می‌شود. از طرف دیگر در دو‌سال گذشته با فعالیت سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی که در زمینه برگزاری تورهای داخلی فعال هستند و متاسفانه بسیاری از آنها مجوز هم ندارند، بازار گردشگری داخلی هم تحت‌تأثیر قرار گرفته است. درواقع مردم با استفاده از این سایت‌ها بی‌واسطه خرید می‌کنند و نقش آژانس‌ها به‌ویژه بنگاه‌های کوچک کمرنگ شده است.» اینها حرفه‌ای «علی علیمردانی»، یکی از کارشناسان فروش تورهای داخلی است. به گفته او شرایط کاری سال ٩٦ برای آژانس‌های مسافرتی چه در زمینه گردشگری خارجی و چه گردشگری داخلی دشوار بوده: «نه فقط آخر سال بلکه در طول سال هم شرایط سخت و کم‌رونقی را پشت سر گذاشتیم. شرایط اقتصادی و درآمد مردم مستقیم بر میزان تقاضای سفر اثر می‌گذارد. الان در شبکه‌های اجتماعی افراد مختلف تور می‌برند و سازمان میراث فرهنگی هم برنامه جدی ندارد که فعالیت این کانال‌ها و سایت‌ها را که بدون مجوز درحال برگزاری تورهای ارزان‌قیمت و غیراستاندارد هستند، متوقف کند.»
آنچه در سال ٩٦ بر آژانس‌های مسافرتی گذشته، فراتر از بخشی از فعالیت‌های کانال‌ها و صفحات مجازی گردشگری به تأثیرپذیری این صنعت از اینترنتی‌شدن عرضه و فروش خدمات گردشگری نیز بازمی‌گردد. شرایط جدید، مسافران و متقاضیان سفر را از خرید با واسطه این خدمات از آژانس‌ها بی‌نیاز کرده و این چالشی است که نه‌تنها در سالی که گذشت، بلکه در سال‌های آینده نیز با توسعه فعالیت‌های آنلاین، کسب‌وکار آژانس‌های مسافرتی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
تورهای بدون راهنما
مسئولان دولت، همزمان با افزایش نرخ ارز و همچنین در دفاع از مصوبه‌ای که دولت برای افزایش عوارض خروج از کشور در دستورکار قرار داده، همواره بر این موضوع تأکید کرده‌اند که این سیاست‌ها بخشی از تغییرات ضروری است که باید برای کاهش و کنترل آمار مسافران خروجی از کشور پیش‌بینی و اجرا شود، اما حالا به نظر می‌رسد پیامدهای این تغییرات کسب‌وکارهای مرتبط با حوزه گردشگری و همچنین منافع مصرف‌کننده نهایی را تحت‌تأثیر قرار داده است.
یکی از این پیامدها این است که تعدادی از آژانس‌ها برای پایین‌آوردن قیمت تمام‌شده، بخشی از خدماتی را که پیشتر در سفر ارایه می‌کردند، حذف کرده یا بسته‌های سفر را با کیفیتی به مراتب پایین‌تر از سال گذشته به فروش می‌رسانند. آن‌طور که مسعود عبدالهی، رئیس هیأت‌مدیره جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی می‌گوید برخی از دفاتر گردشگری تصمیم گرفته‌اند امسال بدون راهنما، تور ببرند: «آمار فروش سفرهای خارجی به‌ویژه سفرهای بالای ٥میلیون تومان خیلی کاهش داشته است، البته این‌طور نیست که همه کسانی که سفر خارجی می‌روند، به دلیل گرانی دلار، سفرشان را لغو کنند و برنامه داخلی بگذارند، بسیاری از آنها مقصدشان را تغییر می‌دهند و مقصدهای نزدیک و ارزان‌تر را انتخاب می‌کنند، یا تعداد روزهای سفر و ستاره‌های هتل‌های محل اقامت‌شان را در سفر کم می‌کنند، درنهایت این شرایط به ضرر مسافر به‌عنوان مصرف‌کننده نهایی است. امسال خبرهایی شنیده‌ایم مبنی بر این‌که تعدادی از آژانس‌ها، تورهای خارجی را به دلیل این‌که به حد نصاب نرسیده، کنسل کرده‌اند و بعضی دفاتر گردشگری هم سعی کرده‌اند بدون راهنما تور ببرند. به این ترتیب کیفیت نهایی تور و خدماتی که به مسافران ارایه می‌شود، کاهش یافته است. راهنمایان تور شغل‌شان در مخاطره قرار گرفته، به‌ویژه افرادی که در تورهای خارجی کار می‌کردند، بیکار مانده‌اند.»
سفر به مقصدهای ارزان و نزدیک
مقصد سفرها در نوروز ٩٧ نسبت به سال‌های گذشته، تغییر چندانی نکرده، در چند سال اخیر بیشترین میزان سفر ایرانیان به مقاصد خارجی به ترتیب کشورهای ترکیه، امارات، جنوب شرق آسیا، ارمنستان، گرجستان و بعضا کشورهای اروپایی بوده است. مرکز پژوهش‌های مجلس پیش از این در گزارشی اعلام کرده بود، ترکیه و دو شهر استانبول و آنتالیای آن پرمخاطب‌ترین مقصد ایرانیان بوده است. اگرچه در مواقعی این مقصد بسیار ناامن بوده و حجم مسافران آن کاهش یافته است، اما همچنان بخش عمده مسافران ورودی به این کشور ایرانی هستند. برای سفرهای داخلی به نظر می‌رسد سفر به مناطق جنوبی کشور و به‌ویژه سیستان‌وبلوچستان تحت‌تأثیر سیاست‌های حمایتی دولت رونق گرفته و درباره سفرهای خارجی انتخاب مقصدهای ارزان و نزدیک در اولویت بوده است.
در سال‌های اخیر علاوه بر ترکیه، تعداد دیگری از کشورهای منطقه و نیز کشورهای همسایه برای جذب گردشگر از بازار ایران برنامه‌ریزی کرده‌اند. گرجستان، ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان در مقایسه با ترکیه و دوبی، مقصدهای تازه‌ای هستند که نام و نشان آنها این روزها در تبلیغات سفرهای نوروزی بیشتر دیده و شنیده می‌شود. تا همین یک دهه پیش، بسیاری از گردشگران ایرانی، گرجستان را نمی‌شناختند، اما حالا برای آنها که اهل سفر هستند به‌ویژه سفرهای بی‌دردسر و نسبتا ارزان، این کشور مقصد شناخته‌شده‌ای است. کشور واقع در منطقه قفقاز، میان آسیا و اروپا با فرهنگی نیمه‌آسیایی و نیمه‌اروپایی. گرجستان از حدود یک دهه پیش، توجه بیشتر به صنعت گردشگری را به‌عنوان یک استراتژی و برنامه بلندمدت اقتصادی مورد توجه قرار داد. در سال٢٠١٠ سازمان ملی گردشگری گرجستان با این هدف تشکیل شد که بسترهای اقتصادی تازه‌ای را برای رونق صنعت گردشگری و تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز در این زمینه فراهم کند. با جایگاهی که امروز گرجستان در مختصات گردشگری جهانی و منطقه‌ای به دست آورده، می‌توان گفت که سازمان ملی گردشگری این کشور در پیشبرد اهدافش موفق عمل کرده است. آمارهای سازمان جهانی گردشگری نشان می‌دهد آمار گردشگران ورودی به این کشور سالانه رو به افزایش است؛ بخشی از این آمار از بازار ایران تأمین می‌شود. اگرچه هنوز تعداد بسیار کمتری از مسافران ایرانی در مقایسه با ترکیه به گرجستان سفر می‌کنند، اما آخرین آمار منتشرشده از سوی سازمان گردشگری گرجستان گویای آن است که میزان ورود گردشگران ایرانی به این کشور در ماه آگوست (فاصله بین ۱۰ مرداد تا ۱۰ شهریورماه) سال‌جاری به بیش از ۵۵هزار نفر رسیده است. این میزان نسبت به مدت مشابه سال پیش افزایش بیش از ٢٥ هزارنفری و رشد قابل‌توجه ٨٥درصدی را نشان می‌دهد. ایران در کنار ارمنستان، روسیه، جمهوری آذربایجان و ترکیه یکی از پنج کشور اصلی است که بیشترین تعداد گردشگران را به گرجستان می‌فرستد. به نظر می‌رسد این فرآیند همچنان ادامه دارد، چراکه گرجستان حالا یکی از ارزان‌ترین مقصدها برای سفر خارجی در ایران است. «بابک»، راهنمای تور که امسال برای پنجمین‌بار قرار است در تعطیلات نوروز گردشگران را در سفر به گرجستان همراهی کند می‌گوید: «ترکیه مقصدی است که بسیاری از مسافران ایرانی بیش از یک بار به آن‌جا سفر کرده‌اند، اما بسیاری از مسافران گرجستان، نخستین‌بار است که به این کشور سفر می‌کنند، درواقع زمان زیادی لازم است تا گرجستان بتواند در زمینه جذب مسافر از بازار ایران با ترکیه رقابت کند، اما به‌طورکلی در هر سال تعداد بیشتری از آژانس‌ها سفر به گرجستان را در برنامه‌های‌شان گنجانده‌اند.» یکی از دلایلی که به گفته این راهنمای تور موجب بیشتر شناخته‌شدن گرجستان به‌عنوان یک مقصد جدید در ایران شده، شرایط اجتماعی و امنیتی ترکیه در سال‌های اخیر است: «بعد از حملات تروریستی ترکیه و جو ناامنی که در این کشور به وجود آمد، یکی از سفرهای خارجی که تقریبا با قیمت مشابه به مسافران ارایه می‌شد، پیشنهاد سفر به گرجستان بود، درواقع شرایط ترکیه بازار مناسبی برای کشورهایی فراهم کرد که به‌تازگی درصدد برداشتن سهمی از بازار مسافران ورودی از ایران بودند، مثل گرجستان و روسیه و سهم آنها به‌تدریج از مسافران ایرانی بیشتر شد.» نه تنها گرجستان که کشورهایی مانند ارمنستان و جمهوری آذربایجان هم در برنامه‌ها و سفرهای نوروزی سال ٩٦ جایگاه متفاوتی نسبت به گذشته پیدا کرده‌اند. مقصدهایی که از نظر مسافت در نزدیکی ایران هستند، سفر به این کشورها نسبتا ارزان‌تر تمام می‌شود و ایرانی‌ها با چالش ویزا گرفتن مواجه نمی‌شوند. درواقع نه‌تنها مسافران بلکه آژانس‌های مسافرتی هم بیشتر علاقه‌مند به برگزاری تورهایی هستند که مسافران برای ورود به کشور مقصد نیاز به دریافت ویزا نداشته باشند. «محمد فرمانی»، مدیر فروش و بازاریابی یکی از آژانس‌های گردشگری در تهران، لغو ویزا را یکی از عوامل موثر بر افزایش آمار مسافران ورودی به کشورهایی مانند گرجستان و روسیه می‌داند: «یکی از دلایل اصلی در این زمینه لغو روادید است، این موضوع به‌ویژه برای ایرانیان که در سفر به کشورهای مختلف با مشکل ویزا گرفتن مواجه هستند، امتیاز مهمی است. از طرف دیگر برای ما به‌عنوان برگزارکننده و برنامه‌ریز تورهای مسافرتی هم آسان‌تر این است که کشورهایی را انتخاب کنیم که مسأله ویزا ندارند.» به گفته او علاوه بر اینها یکی از دلایلی که سفر به گرجستان یا کشورهایی مانند ارمنستان و جمهوری‌آذربایجان را نزد ایرانی‌ها محبوب کرده، قیمت ارزان سفر به این کشورها برای مسافرانی است که در تعطیلات به‌ویژه تعطیلات نوروزی علاقه‌مند به سفرهای خارجی، اما ارزان هستند.
