انتقال سیاسی آب خزر به سمنان
نزدیک به یک دهه است که بحث انتقال آب شیرین‌شده خزر به سمنان برای تأمین نیازهای شرب، صنعت و کشاورزی مطرح است. تاکنون کارفرمای پروژه یعنی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران و مشاور این پروژه یعنی شرکت مهاب قدس بر اقتصادی‌بودن اجرای این پروژه تأکید داشته‌اند.
به گزارش اقتصادآنلاین، لیلا مرگن در شرق نوشت: تنها سد پیش‌روی پروژه انتقال آب خزر به سمنان، سازمان حفاظت محیط زیست بود که با نامه اخیر عیسی کلانتری به استاندار سمنان، این سد هم از پیش‌روی مجریان این پروژه برداشته شد؛ بنابراین دیگر مانعی بر سر راه اجرای این پروژه نیست. البته عباسقلی جهانی رئیس سابق شورای جهانی آب بر این باور است که مطالعات انجام‌شده در زمینه نیازهای استان سمنان محل اشکال بوده و مبنای درستی ندارد. به گفته او فشارهای سیاسی منجر شده که هزینه اجرای این پروژه انتقال آب به کشور تحمیل شود و بعد از آن، برای توجیه اجرای این پروژه، به ارائه دلایلی روی می‌آوریم که مبنای علمی و درستی ندارد. طرح انتقال آب شیرین‌شده خزر به سمنان از آن دست طرح‌هایی است که با مخالفت جدی فعالان اقتصادی هم روبه‌روست. مهم‌ترین موضوع مطرح‌شده از سوی اقتصاددانان این است که چگونه می‌شود با صرف انرژی آب خزر را شیرین کرد، ١٦٠ کیلومتر مسیر را لوله فولادی کشید، پنج ایستگاه پمپاژ و پنج ایستگاه متعادل‌کننده در طول مسیر ایجاد کرد و آب با قیمت مناسب در اختیار سمنان قرار داد؟ کارفرمای پروژه یعنی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران مدعی است که اجرای این پروژه اقتصادی است. شرکت مهاب قدس به عنوان مشاور پروژه، آن را اقتصادی توصیف می‌کند و قرارگاه خاتم‌الانبیا بر مشارکت برای اجرای این پروژه به منظور نجات کشاورزی و صنعت سمنان تأکید دارد. بر اساس اطلاعاتی که در قالب یک کلیپ توسط استانداری سمنان تهیه شده بود و سال گذشته در جمع فعالان محیط زیست پخش شد، استان سمنان در تمام روستاهای خود دسترسی به آب شرب سالم دارد اما چون در آینده می‌تواند پذیرای جمعیت سرازیر شده از تهران باشد، باید برای تأمین نیازهای این منطقه، آب به سمنان منتقل شود. مهم‌ترین مدافع طرح انتقال آب خزر به سمنان، استانداری این استان است و معلوم نیست طرح آمایش سمنان چگونه نگاشته شده که در برنامه‌های توسعه‌ای این استان، مسئله کمبود آب لحاظ نشده است. عباسقلی جهانی عضو سابق شورای جهانی آب در این رابطه می‌گوید: طرح آمایش سرزمین قاعدتا با درنظرگرفتن محدودیت‌ها و شاخص‌های اساسی نوشته می‌شود. محدودیت‌های هر منطقه حتما باید مورد توجه قرار گیرد. ضمن اینکه وقتی ما راجع به یک محدوده خاص از کل کشور صحبت می‌کنیم، تهیه طرح آمایش سرزمین برای آن بخش کوچک از مقطع ملی، بدون دردست‌داشتن جهت‌گیری‌های استراتژیک ملی، چیز بی‌فایده‌ای است و ارزشی ندارد.
طرح انتزاعی انتقال آب خزر به سمنان
به گفته جهانی در زمینه پروژه انتقال آب خزر به سمنان بارها کارشناسان مستقل خواستار انتشار اطلاعات این طرح شده‌اند اما هیچ سندی در این رابطه منتشر نشده است. ما اسنادی را که نشان دهد این طرح مبتنی بر آمایش سرزمینی و منبعث از جهت‌گیری استراتژیک ملی است، مشاهده نکرده‌ایم.
او تأکید می‌کند: این طرح منبعث از جهت‌گیری‌های ملی نیست. به اعتقاد من یک طرح کاملا انتزاعی است. اگر سندی در این مورد وجود دارد، منتشر شود تا کارشناسان هم این را مطالعه کنند. عضو سابق شورای جهانی آب ادامه می‌دهد: سؤال اول این است که این طرح را بر مبنای کدام نیاز اجرا می‌کنیم. اصلی‌ترین مبنا برای طرح انتقال آب این است که ببینیم نیازها چگونه محاسبه شده است. در مورد شیوه محاسبه نیازها، در جلسات کارشناسی مختلفی شرکت کردیم. یک جلسه نیز در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری برگزار شد و در آن جلسه مطرح شد که کدام شیوه و کدام چارچوب‌ها برای تعریف این نیازها به کار گرفته شده است. وقتی این پرسش مطرح شد، مشخص شد تعریف نیازها بر اساس یک سلسله پیش‌فرض‌ها بوده است که کاملا می‌شود آنها را زیر سؤال برد و به بحث گذاشت. در واقع پیش‌فرض‌های مطرح‌شده، عمدتا قابل‌دفاع هم نبودند. او تأکید کرد: بحث سر این است که ببینیم نیاز آبی که مبنای انتقال است، چگونه محاسبه شده است. به نظر من آن نیازی که برآورد شده، بیش از مقدار واقعی نیاز استان است. جهانی به این پرسش که چه انگیزه‌ای سبب پیگیری طرح انتقال آب خزر به سمنان شده است، این‌گونه پاسخ می‌دهد: این طرح و طرح‌های مشابه، قبل از اینکه ناشی از مطالعات کلاسیک ملی و بر اساس چارچوب‌ها و ضوابط و معیارهای بین‌المللی باشند، عمدتا بر مبنای دیدگاه‌ها و فشارهای سیاسی شکل می‌گیرند. معتقدم که فشارها و دیدگاه‌های سیاسی خیلی از طرح‌های آب در کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهند. مسئله این است که وقتی طرح اجرا می‌شود و کلنگ آن به زمین می‌خورد، ما می‌خواهیم از آن دفاعی کنیم که این دفاع، خیلی مبانی محکمی ندارد.
دریافت مجوز به شرط شیرین‌سازی در مقصد
تنها مانع پیش‌روی اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان مجوز محیط زیست بود زیرا حسن روحانی در ٣١ فروردین ماه سال ٩٥ در جمع مردم سمنان بر لزوم دریافت مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست برای اجرای این پروژه تأکید کرد. حال خبر رسیده که عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست این مجوز را با ارسال نامه‌ای به چاووشی استاندار سمنان صادر کرده است. هرچند مسعود تجریشی، معاون رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، به‌تازگی این نامه را مجوز انتقال آب ندانسته و می‌گوید که سازمان حفاظت محیط زیست اقدام به تعیین تکلیف پروژه‌ها کرده است؛ اما عیسی بزرگ‌زاده، معاون فنی و پژوهش‌های شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران از دریافت مجوز محیط زیست خبر می‌دهد. او می‌گوید: به‌تازگی رئیس سازمان حفاظت محیط زیست موافقت کرده است؛ به شرط آنکه آب در مقصد شیرین شود و پسابی به دریا بازنگردد، در این‌صورت این پروژه اجرائی می‌شود. نامه به استاندار سمنان نوشته شده و رونوشت آن به شرکت ما ارسال شده است. به گفته بزرگ‌زاده، کارگروهی در شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران تشکیل شده است تا بررسی شود که آیا این پروژه اقتصادی است یا امکان اجرای آن وجود دارد یا خیر. او بیان می‌کند: چند سؤال درباره اجرای این پروژه مطرح است. بالاخره شبکه‌های RO (شیرین‌سازی آب دریا) راندمان دارد. اگر شیرین‌سازی در مقصد انجام شود، باید دو برابر حد مجوز آب منتقل کنیم تا به اندازه نیاز، آب به دست بیاوریم. مگر اینکه از سیستم «زیرو» استفاده شود که تخلیه پساب آن صفر است. معاون فنی شرکت آب نیرو ادامه می‌دهد: طرحی پژوهشی در دست داریم که اگر به نتیجه برسد، املاح و مواد حاصل از آب دریا تبدیل به کیک شده و در صنایع رنگرزی و... استفاده می‌شود. او اگرچه نمی‌تواند به این پرسش که آیا با شرط محیط زیست پروژه انتقال آب خزر به سمنان اقتصادی خواهد بود یا نه، پاسخ شفاف بدهد؛ اما بسیار خوش‌بین است که با استفاده از نتایج طرح پژوهشی این شرکت که مشابه آن در مصر هم اجرا شده، بتوانند طرح انتقال آب خزر به سمنان را اجرائی کنند؛ اما بزرگ‌زاده ارائه پاسخ قطعی درباره طرح را به آینده و تشکیل جلسات و کارگروه‌های مرتبط با این پروژه منوط می‌کند.
استفاده از تکنولوژی «زیرو» غیرممکن است
ابراهیم رئیسی، کارشناس اقتصاد آب، برخلاف بزرگ‌زاده استفاده از تکنولوژی زیرو برای شیرین‌سازی آب دریای خزر را غیرممکن توصیف می‌کند.او می‌گوید: حجم آب انتقالی به سمنان حدود ٥٠ میلیون مترمکعب است و استفاده از تکنولوژی زیرو برای احجام کمتری از آب امکان‌پذیر است. ضمن آنکه محیط زیست شرط نکرده که شیرین‌سازی آب دریا در سمنان انجام شود؛ بلکه اعلام کرده است که حق نداریم پساب را به دریا بازگردانیم. رئیسی که در جلسه تصمیم‌گیری برای طرح انتقال آب خزر به سمنان حضور داشته، عنوان می‌کند: اجازه داده‌اند که فقط ٥٠ میلیون مترمکعب آب خزر به سمنان منتقل شود. توضیح اینکه پیش‌از‌این قرار بود ٢٠٠ میلیون مترمکعب آب خزر به سمنان برای نیازهای شرب، صنعت و کشاورزی منتقل شود؛ اما این کارشناس اقتصاد آب می‌گوید: در جلسه با محیط زیست صرفا اجازه انتقال برای تأمین نیازهای شرب صادر شده است. به اعتقاد رئیسی سیاست کلی سازمان محیط زیست بر این قرار گرفته است که مجوز زیست‌محیطی را بدهد تا طرح‌های توسعه عنوان نکنند که این سازمان مانع توسعه است. محیط زیست مجوز مدت‌دار می‌دهد تا پروژه‌ها مانعی برای جذب فاینانس نداشته باشند؛ اما عملا مشکلات فاینانس در ایران به قدری زیاد است که طرح انجام نمی‌شود. در چنین شرایطی مسبب انجام‌نشدن طرح، دیگر محیط زیست نخواهد بود؛ بلکه کمبود منابع مالی منجر به توقف طرح می‌شود. محیط زیست می‌خواهد از فهرست مانع توسعه‌بودن خارج شود. به نظر می‌آید این سازمان به شکل استراتژیک با توجه به شرایط کشور، مجوزهای بلااثر می‌دهد؛ زیرا پول نیست و پروژه‌ها اجرا نمی‌شود. به گفته رئیسی برای انتقال ٢٠٠ میلیون مترمکعب آب خزر به سمنان حدود پنج هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز بود که در‌حال‌حاضر با کاهش میزان آب انتقالی به حدود هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز خواهیم داشت. هزینه آب شیرین‌شده نیز با روش RO، سه‌هزار‌و ٨٠٠ تومان به ازای هر مترمکعب خواهد بود.
