جنگ کریدورها از زنگزور تا ارس؛ چرا سفر وزیر خارجه ایران به باکو اهمیت راهبردی دارد؟
سید عباس عراقچی، وزیر خارجه به زودی مسافر باکو میشود. سفری با هدف نقشآفرینی در مسیرهای ترانزیتی و تحولات امنیتی منطقه که ابعاد قابل توجهی برای ایران دارد.
به گزارش اقتصادآنلاین، سخنگوی وزارت خارجه گفته که عراقچی قرار است در باکو با رئیسجمهور، وزیر خارجه و دیگر مقامات عالیرتبه این کشور دیدار کند.
زمانبندی این سفر، درست پس از رزمایش سهند و به دلیل تشدید رقابت ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز و نگرانیهای ایران درباره روابط نزدیک اسرائیل با باکو اهمیتی دوچندان پیدا کرده است.
تا جایی که به گفته برخی تحلیلگران، سفر عراقچی نخستین آزمون عملی وزارت خارجه در تنظیم سیاست همسایگی و تعیین جایگاه ایران در معماری جدید کریدورهای منطقهای در راستای منافع ملی است.
روابط پرفرازو نشیب ایران و آباکو
روابط ایران و جمهوری آذربایجان طی سالهای گذشته، پرفراز و نشیب بوده است. مناسبات دو کشور، از جنگ قرهباغ دوم در سال ۱۴۰۰ تاکنون بارها تحت تأثیر اختلافات مرزی، تنش میان باکو و تهران بر سر حضور اسرائیل و رقابت بر سر مسیرهای ترانزیتی قرار گرفته است.
با این حال از زمان روی کار آمدن دولت چهاردهم، نشانههایی از ترمیم و تقویت روابط دیده میشود. نخستین سفر خارجی رییسجمهور پس از جنگ دوازده روزه به باکو بود و همزمان، پروژههای راهبردی مشترک، از جمله تکمیل کریدور شمال-جنوب و مسیر ارس، سرعت بیشتری گرفته است.
اکنون سفر عراقچی میتواند گام بعدی دولت در این مسیر تلقی شود. گامی که قرار است روابط دو کشور را از مرحله اعتمادسازی اولیه به سطح همکاری عملیاتی نزدیک کند.
کریدورها و ترانزیت منطقه؛ محور اصلی دیپلماسی تهران
در سالهای اخیر، کریدورهای ترانزیتی به مهمترین عنصر رقابت قدرتها در قفقاز تبدیل شدهاند.
در شرایطی که ایران تحت تحریمهای گسترده بینالمللی قرار گرفته، کریدورها و به طور کلی نقش کشور در ترانزیت منطقهای میتواند ایران را به بازارهای آسیای مرکزی، روسیه و اروپا متصل کنند. اگر این اتفاق رخ دهد نقش ایران در نظم منطقهای نیز تعیینکننده خواهد شد.
در این میان دو مسیر برای ایران اهمیت دارد؛ کریدور زنگزور و کریدور ارس.
کریدور زنگزور؛ خلاف جریان منافع ملی
کریدور زنگزور ابتکار جمهوری آذربایجان و ترکیه است که قرار بود نخجوان را از طریق جنوب ارمنستان به خاک اصلی آذربایجان متصل کند.
ایران، اما بارها اعلام کرده که هرگونه کریدور تغییردهنده مرزها را خط قرمز خود میداند. نگرانی اصلی تهران این بود که ایجاد این دالان، ارتباط زمینی ایران و ارمنستان را قطع و موازنه ژئوپلیتیک منطقه را تغییر دهد. چراکه با قطع ارتباط زمینی ایران با ارمنستان، عملا مسیر زمین ایران به اروپا نیز قطع میشد.
با طرح توافق موسوم به صلح و توسعه میان ارمنستان و آمریکا و انتشار خبر واگذاری مدیریت ۹۹ساله این مسیر به آمریکا، حساسیت ایران نیز افزایش یافت. برخی تحلیلگران هشدار دادند که هدف واقعی آمریکا ایجاد پایگاهی تازه در قفقاز جنوبی و محدودسازی موقعیت ایران در کریدورهای منطقهای است.
با این حال، تحولات اخیر نشان میدهد که این طرح در شکل اولیه اجرا نخواهد شد و ارمنستان مسیر جایگزینی را مدنظر قرار داده است. مسیری که مرزهای موجود را تغییر نمیدهد و با مواضع تهران همخوانی بیشتری دارد.
کریدور ارس؛ گزینه ایران برای جایگزینی زنگزور
در کنار زنگزور، تهران اکنون تمرکز بیشتری بر کریدور ارس دارد. این مسیر جمهوری آذربایجان را از خاک ایران به نخجوان متصل میکند و برخلاف زنگزور، هیچ تهدیدی برای مرزهای منطقه ایجاد نمیکند.
وزیر راه و شهرسازی اخیراً اعلام کرد که «حذف ایران از این کریدور اساساً معنا ندارد» و ایران با تأمین منابع مالی، به سرعت طرح ارس را تکمیل خواهد کرد.
این مسیر، برای تهران مزایای راهبردی دارد. ایران را از معادلات منطقهای حذف نمیکند و نقش کشور را در کریدور شمال ـ جنوب تقویت میکند. مهمتر از همه، مسیر همکاری با باکو را از مسیر رقابت با بازیگران فرامنطقهای نیز جدا میکند
نگرانی از حضور اسرائیل و امنیت مرزها
یکی دیگر از ابعاد سفر عراقچی، مسئله حضور و نقش اسرائیل در خاک جمهوری آذربایجان است؛ موضوعی که به ویژه در جنگ دوازده روزه مورد توجه بیشتری قرار گرفت.
پس از حملات پهپادی و موشکی اسرائیل در این جنگ علیه برخی مراکز در ایران، برخی مقامات نظامی تهران احتمال دادند که بخشی از این حملات از خاک آذربایجان یا از مسیر دریای خزر انجام شده باشد.
مهدی سبحانی، سفیر ایران در ارمنستان طی یک کنفرانس مطبوعاتی گفت که «اطلاعاتی دریافت کردیم که برخی ریزپرندهها از برخی کشورهای همسایه وارد ایران شده است.» اشاره سبحانی به شکل غیرمستقیم به جمهوری باکو بود.
اما در همان مقطع نیز عباس عراقچی تلاش کرد تا از افزایش تنش جلوگیری کند و تأکید کرد که طرح چنین اتهاماتی بدون سند، میتواند به روابط دوجانبه آسیب جدی بزند.
با این همه، با توجه به روابط دیرینه جمهوری باکو و رژیم اسرائیل، این موضوع همچنان به عنوان تهدیدی بالقوه علیه ایران مطرح خواهد بود.
زمانبندی سفر عراقچی
سفر عراقچی برنامهریزی شده معرفی شده است. این سفر بعد از رزمایش مشترک ضدتروریستی کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای با عنوان «رزمایش مشترک ضد تروریستی سهند-۲۰۲۵» انجام میشود. در این رزمایش نماینده جمهوری باکو نیز حضور داشت؛ بنابراین به نظر میرسد که سفر عراقچی ادامه روند دیپلماتیک رزمایش نظامی سهند باشد. گویا اکنون نوبت دیپلماسی است تا این زمینه نظامی را به تفاهم سیاسی تبدیل کند.
پیامدها و دستاوردهای احتمالی سفر
براساس اعلام رسمی وزارت خارجه انتظار میرود محورهای اصلی مذاکرات عراقچی فراتر از رایزنیهای دیپلماتیک مرسوم باشد. تسریع کریدور ارس و بخشهای مربوط به ایران در کریدور شمال-جنوب از جمله همین موارد است.
همچنین گفتوگو درباره نقش آمریکا در طرحهای ترانزیتی ارمنستان و پیامدهای آن برای موازنه منطقهای و تلاش برای مدیریت تنشهای اخیر موارد دیگری است که احتمالا در سفر عراقچی مورد توجه قرار خواهد گرفت. تحقق این محورها نقش ایران در نظم جدید قفقاز تثبیت و از حذف کشور از معادلات منطقهای جلوگیری خواهد کرد.
اگر این سفر بتواند گامی موثر به سمت توافق بر سر کریدورهای حیاتی، ایجاد سازوکارهای امنیتی مشترک و بازسازی اعتماد سیاسی بردارد، میتوان آن را نقطه عطفی در روابط دو کشور و حتی در نظم در حال شکلگیری قفقاز جنوبی دانست.