تلاش غرب برای تثبیت بازگشت تحریم‌ها علیه ایران؛ چرا نشست شورای حکام آژانس مهم است؟
نشست دوره‌ای شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از چهارشنبه در وین آغاز می‌شود؛ در شرایطی که فضای مذاکرات هسته‌ای ایران بار دیگر تیره شده است. اما این نشست از هر جهت برای ایران متفاوت از نشست‌های ۱۰ سال گذشته خواهد بود.
به گزارش اقتصادآنلاین، برای نخستین‌بار در ۱۰ سال گذشته، دیگر گزارشی درباره پایبندی ایران به برجام در این نشست ارائه نخواهد شد و این تغییر، به‌خودی خود نشانه‌ای از بازگشت پرونده هسته‌ای به فضای پسابرجامی است.
چراکه انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ به پایان رسیده است. اما درباره پیامد‌های این وضعیت، برداشت و موضع ایران، چین و روسیه با کشور‌های غربی به کلی متفاوت است.
اختلاف بر سر بازگشت تحریم‌ها
آمریکا و سه کشور اروپایی با استناد به فعال شدن مکانیسم ماشه معتقدند تمامی قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت درباره برنامه هسته‌ای ایران دوباره قابلیت اجرا یافته و آژانس باید همان سطح نظارتی را از سر بگیرد که پیش از برجام اعمال می‌کرد. بر اساس همین نگاه، غرب در تلاش است قطعنامه‌ای در نشست وین تصویب شود که رسما این بازگشت به دوره پیشابرجام را تثبیت کند؛ قطعنامه‌ای که می‌تواند مبنای فشار‌های تازه بر ایران قرار گیرد.
در مقابل، ایران به همراه چین و روسیه می‌گوید روال حقوقی مکانیسم ماشه به‌درستی طی نشده و بنابراین با پایان برجام، قطعنامه‌های شورای امنیت از نظر حقوقی «منقضی» هستند. ایران، چین و روسیه این موضع را در دو نامه رسمی به شورای امنیت سازمان ملل اعلام کردند.
براساس موضع ایران، نه تنها از این پس لزومی به گزارش‌های فصلی مدیرکل آژانس وجود ندارد، بلکه ادامه این روند به معنای جانبداری سیاسی آژانس از مواضع غرب است. برهمین اساس در نامه یک ماه پیش ایران، روسیه و چین از رافائل گروسی خواسته شد تا ارائه گزارش‌های فصلی درباره برنامه هسته‌ای ایران متوقف شود.
خواسته‌های غرب در قطعنامه پیشنهادی از ایران
طبق گزارش‌ها، پیش‌نویس قطعنامه‌ای که آمریکا و تروئیکای اروپایی برای نشست وین آماده کرده‌اند، گستره‌ای وسیع از مطالبات را شامل می‌شود. در این متن از ایران خواسته شده است فعالیت‌های غنی‌سازی، فرآوری و پروژه‌های مربوط به آب سنگین را متوقف کند، پروتکل الحاقی را اجرا کند و اطلاعات کامل درباره موجودی مواد هسته‌ای و تأسیسات تحت پادمان را در اختیار آژانس بگذارد. این قطعنامه همچنین می‌خواهد گروسی گزارش‌های فصلی درباره پایبندی تهران به تعهدات پادمانی تهیه و این گزارش‌ها را علاوه بر شورای حکام، در اختیار شورای امنیت قرار دهد.
آمریکا و سه کشور انگلیس، فرانسه و آلمان مدعی هستند که این خواسته صرفاً یک «ضرورت اداری» است، اما در عمل، چنین سازوکاری راه را برای بازگشت پرونده ایران به شورای امنیت هموار می‌کند. به‌ویژه اگر ایران به این خواسته‌ها تن ندهد و دسترسی بازرسان محدود بماند.
تهدید ایران به بازنگری در سیاست‌ها
در مقابل ارائه این پیش‌نویس، ایران هشدار داده است که تصویب قطعنامه علیه ایران می‌تواند پیامد‌های سنگینی برای رابطه با آژانس داشته باشد.
کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر خارجه، تهدید کرده که چنین اقدامی به بازنگری جدی در نحوه همکاری ایران با آژانس و حتی تعامل تهران با معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) منجر می‌شود. این هشدار در فضایی مطرح می‌شود که بی‌اعتمادی میان دو طرف به شکل بی‌سابقه‌ای تشدید شده است.
تنها یک هفته مانده به نشست، درز یک گزارش محرمانه آژانس نشان داد دسترسی‌نداشتن بازرسان به ذخایر اورانیوم با غنای بالا موجب «دیرکرد شدید» در راستی‌آزمایی شده است.
وزیر خارجه ایران در پاسخ، به آسیب‌دیدن سایت‌های هدف حملات اخیر اشاره کرده و گفته که پس از جنگ دوازده روزه امکان دسترسی کامل به تأسیسات صدمه‌دیده وجود ندارد.
افزون بر این، محمد اسلامی رییس سازمان انرژی اتمی نیز گفته که اطلاعات آژانس درباره سایت‌های هسته‌ای ایران، در حملات اسرائیل علیه تأسیسات هسته‌ای مورد سوءاستفاده قرار گرفته است.
پیامد‌های احتمالی نشست وین
مواضع و خطوط قرمز اعلام‌شده نشان می‌دهد که ایران با شرایط فعلی بازرسی‌ها یا تعلیق برنامه هسته‌ای موافقت نمی‌کند؛ بنابراین تصویب قطعنامه می‌تواند آغاز دور تازه‌ای از چالش‌های حقوقی و سیاسی باشد. گویی پرونده هسته‌ای ایران دقیقا به نقطه قبل از برجام بازگشته است. این شرایط می‌تواند دست کشور‌های غربی را برای طرح مجدد موضوع ایران در شورای امنیت باز بگذارد.
البته تفاوت اینجاست که برخلاف دوران پیشابرجام در دولت احمدی‌نژاد، این بار روسیه و چین از موضع ایران حمایت می‌کنند. در حالی که در آن دوران این دو کشور نیز به شش قطعنامه علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل رای مثبت داده بودند.
چه خواهد شد؟
نشست شورای حکام در شرایطی برگزار می‌شود که نه‌تنها پرونده هسته‌ای ایران وارد مرحله‌ای متفاوت شده، بلکه تصویر آژانس و نقش آن در تعامل با تهران نیز محل مناقشه جدی است. اگر قطعنامه پیشنهادی غرب تصویب شود، ایران خود را در برابر موجی تازه از فشار‌ها خواهد دید و احتمال ارجاع پرونده به شورای امنیت دوباره مطرح خواهد شد. از سوی دیگر، واکنش ایران به این روند می‌تواند مسیر همکاری‌های فنی با آژانس را تحت‌تأثیر قرار دهد و حتی آینده عضویت تهران در ترتیبات پادمانی را پیچیده‌تر کند.
با این حال، آنچه مسلم است، نشست وین می‌تواند نقطه عطفی دیگر در فراز و فرود‌های پرونده هسته‌ای ایران باشد؛ نقطه‌ای که ممکن است مسیر ماه‌های آینده سیاست خارجی تهران را تعیین کند.