سونامی خشکسالی در خزر

تحلیل آماری دفتر مطالعات اقلیمی و اقلیم دریا و ساحل اداره کل هواشناسی مازندران نشان می‌دهد که روند رو به رشد تبخیر آب بهار امسال در استان مازندران چهار برابر بیشتر از میزان بارندگی بوده، درحالی‌که میانگین بارش استان در بهار امسال 92,7 میلی‌متر بود، تبخیر آب بیشتر از چهار برابر آن یعنی 369,5 میلی‌متر ثبت شده است. همچنین اختلاف بارش بهار سال جاری نسبت به بهار سال گذشته 42,7 درصد کاهش داشت و برای دوره آماری هم کاهش 16,6 درصدی را نشان می‌دهد. این آمار به معنی پسروی آب دریای خزر با سرعتی بسیار بیشتر از چیزی است که پیش‌ازاین درباره آن هشدار داده شده بود. خشکسالی در مازندران به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی کشاورزی ایران می‌تواند آسیب‌های فراوانی به همراه داشته باشد. 

بهار خشک 

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از وقایع اتفاقیه ، کارشناس ارشد مطالعات اقلیمی و اقلیم دریا و ساحل اداره کل هواشناسی مازندران در‌باره وضعیت بارندگی بهاری امسال مازندران و افزایش میزان تبخیر می‌گوید: مقدار بارش در فصل بهار سال جاری نسبت به سال گذشته بین 20 تا 67 درصد و نسبت به دوره آماری بین دو تا 39 درصد کاهش داشته است. رحیم یوسفی‌زاده با بیان اینکه بیشترین کاهش بارش استان در فصل بهار در نواحی شرقی آن رخ داده، افزود: شرایط خشکسالی در فصل بهار مازندران بین نرمال تا خشکسالی متوسط است. تحلیل آمارهای 6‌ماهه استان حکایت از شرایط میان‌ترسالی ضعیف تا خشکسالی شدید دارد و آمارهای 12‌ماهه ترسالی شدید تا خشکسالی شدید را نشان می‌دهد، درحالی‌که آمارهای 36‌ماهه نشانگر شرایط بین‌ترسالی متوسط تا خشکسالی شدید است. بر‌اساس تحلیل‌های کارشناسی هواشناسی، خشکسالی یک تا سه‌ماهه نشانگر خشکسالی هواشناسی، سه تا 12‌ماهه خشکسالی کشاورزی و 12 تا 24‌ماهه هم نشانگر خشکسالی آب‌های سطحی است. خشکسالی‌های با مدت دوره بیش از 36 ماه نشانگر خشکسالی‌های اندوخته و تجمیع‌یافته‌ای بوده که در بستر طبیعت باقی مانده است. به عبارتی شاخص‌های بلندمدت می‌توانند بیانگر انعکاس کلی از شرایط ذخیره آبی مناطق تحت‌تأثیر باشند. 

حرکت گازانبری خشکسالی 

یوسفی‌زاده توضیح داد: براساس شاخص 12‌ماهه منتهی به خرداد امسال، در مجموع حدود 71,8 درصد از مساحت مازندران با شدت‌های مختلف خشکسالی مواجه بوده، به نحوی که 53,3 درصد استان خشکسالی خفیف، 15,2 درصد خشکسالی متوسط و 3,3 درصد هم خشکسالی شدید را تجربه کرده است. همچنین در این مدت 21,5 درصد استان با شرایط نرمال، چهار درصد با ترسالی ضعیف، 2,3 درصد با ترسالی متوسط و 0,4 درصد با ترسالی شدید روبه‌رو بوده است. کارشناس ارشد مطالعات اقلیمی و اقلیم دریا و ساحل اداره کل هواشناسی مازندران روند خشکسالی استان در سه دهه اخیر یعنی از سال 1365 تا 1394 را هم مورد تحلیل قرار داد و گفت: بر‌اساس داده‌های مرکز ملی خشکسالی و با توجه به نمودار و نقشه‌های تهیه‌شده، فراوانی و شدت وقوع خشکسالی در استان مازندران رو به افزایش است. 

مدیریت آب ضروری است

خشکسالی، یک رویداد یا واقعه اقلیمی است که خصوصیات آن بستگی به مدت، استمرار، شدت و وسعت منطقه تحت‌تأثیر و تسلط آن دارد که می‌تواند کوتاه و کمتر زیانبخش یا طویل‌المدت و کشنده باشد. بدون شک، خشکسالی یکی از بدترین دشمنان طبیعی زیست انسانی به شمار می‌آید که به اعتقاد کارشناسان؛ آغاز آن غافلگیرکننده، پیشرفت آن موذیانه و اثرات آن می‌تواند بسیار مخرب باشد و به همین علت هم زلزله خاموش لقب گرفته است. کارشناسان، خشکسالی را به خشکسالی هواشناسی، کشاورزی، هیدرولوژیک (ذخیره آب‌های سطحی و زیرزمینی) و خشکسالی اقتصادی و اجتماعی تقسیم‌بندی می‌کنند. بسیاری معتقدند استان مازندران با تجربه‌کردن خشکسالی هواشناسی، وارد خشکسالی کشاورزی شده و به زودی شاهد خشکسالی هیدرولوژیک خواهد شد. مازندران از مناطق پربارش ایران است و پراکندگی بارندگی آن در فصول مختلف سال اگر با برنامه‌ریزی و مدیریت آب همراه شود، می‌تواند از روند فزاینده تبخیر و خشکسالی جلوگیری کند. بر‌اساس آمارهای رسمی، توان بالقوه آب مازندران حد 6 میلیارد و 600 میلیون مترمکعب بوده که از این مقدار چهار میلیارد و 900 میلیون مترمکعب آب‌های سطحی و بقیه آب‌های زیرزمینی است. به طور میانگین سالانه حدود یک میلیارد و 550 میلیون مترمکعب آب در بخش آب‌های سطحی و یک میلیارد و 350 میلیون مترمکعب در بخش آب زیرزمینی بهره‌برداری می‌شود و بقیه آب سطحی طی سال به صورت هرز به دریا می‌ریزد. تاکنون دو سد بزرگ شهید رجایی و البرز و هشت سد کوچک با ظرفیت 324 میلیون مترمکعب و 800 قطعه آببندان با ظرفیت 350 میلیون مترمکعب در مازندران ایجاد شده که مهار آب‌های سطحی توسط سد‌ها کمتر از 11 درصد است. با وجود اهمیت آب در فعالیت‌های کشاورزی، به‌دلیل عدم مهار و کنترل این منبع و نیز یکپارچه‌نشدن این اراضی، بخش مهمی از اراضی کشاورزی مازندران در پاییز و زمستان در وضعیت غرقاب است. 

پیشروی جبهه آب شور به آب شیرین

قربانعلی خدابخشی، مدیر دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای مازندران درباره خطر کم‌آبی و رخنه خشکسالی پیش از این گفته بود که امروز دشت مازندران به‌ویژه در مناطق شرق استان به خاطر اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز و حفر چاه‌های غیر‌مجاز در معرض تهدید جدی شوری آب قرار گرفته است. یکی از پیامدهای ناشی از افت مستمر سطح آب زیرزمینی یا اضافه‌برداشت از چاه‌ها، شورشدن تدریجی آب زیرزمینی و پیشروی جبهه آب شور به طرف جبهه آب شیرین در مناطق ساحلی استان مازندران بوده که اکنون این معضل در دشت حسین‌آباد بهشهر رنگ واقعی به خود گرفته است. او با بیان اینکه زمین‌های مرکزی و شرق مازندران که دست‌کم 15 شهرستان را شامل می‌شوند، 60 درصد تولیدات کشاورزی و باغی استان را در اختیار دارند، می‌گوید: : بهره‌وری پایین، کاهش کیفیت، آلودگی‌ها، پایین‌رفتن سطح آب‌های زیر‌زمینی و چاه‌ها از چالش‌های حوزه آب استان است. خدابخشی گفت: امروز حفر چاه‌های غیرمجاز به دغدغه‌های مهم در مدیریت منابع آب‌های زیرزمینی مازندران تبدیل شده است. اکنون 82 هزار حلقه چاه در بخش‌های کشاورزی، صنعت، خدمات شهری و روستایی استان وجود دارد که سالانه بیش از یک میلیارد مترمکعب از آنها برداشت می‌شود و بیش از 30 درصد این چاه‌ها غیرمجازند. بارندگی‌های رگباری در کوتاه‌ترین زمان ابرهای بارور را تخلیه می‌کنند و به زمین فرصت جذب روان‌آب‌ها را نمی‌دهند، درحالی‌که بارندگی‌های غیررگباری و نم‌نم باران به خاطر اینکه به مدت چندین ساعت یا شبانه‌روز ادامه می‌یابند، جذب زمین می‌شوند و سفره‌های زیرزمینی را غنی می‌کنند.

خشکسالی خفیف تهدید بزرگ برای کشاورزی مازندران

رحیم یوسفی‌زاده، کارشناس ارشد مطالعات اقلیمی و اقلیم دریا و ساحل اداره کل هواشناسی مازندران در مورد بررسی خشکسالی استان می‌گوید: 42 درصد از مساحت مازندران از اول سال جاری تا پایان آذر با استفاده از شاخص ترکیبی SPEI (شاخص بارش و تبخیر استاندارد‌شده) در بازه زمانی یک‌ساله، انواع خشکسالی را تجربه کرده است. تنها حدود پنج درصد از مساحت استان شاهد ترسالی ضعیف بوده و مابقی مساحت استان ( 53درصد) از شرایط نرمال برخوردار بوده‌اند. او توضیح داد: به‌دلیل نوع محصولات کشاورزی استان (برنج، گندم دیم، سیفی‌جات و باغات) ضریب حساسیت استان مازندران به خشکسالی بسیار بالاست، به این معنا که برخلاف استان‌های دیگر، خشکسالی خفیف تهدید بزرگی برای کشاورزی و اقتصاد مرتبط با آن در استان مازندران خواهد بود.