سال گذشته ۲۱۷میلیارد لیتر آب مجازی صادر شد
آب یا ارز؟ فصل برداشت هندوانه و آغاز صادرات، بار دیگر پرسشی را به میان کشیده که در سال‌های اخیر به کشمکشی جدی میان فعالان محیط‌زیست و کشاورزان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی تبدیل شده؛ کشمکشی بین کسانی که می‌خواهند بحران آب را همان‌طوری که جدی است نشان دهند تا شاید همه بیدار شوند و فکری به حال بحرانی شود که می‌رود تا ایران را به بیابان تبدیل کند و کسانی که معتقدند باید معیشت کشاورز را هم در نظر گرفت. این روزها، آب در مقابل ارز قرار گرفته.
آنجایی که در روزگار بی‌آبی و به‌سر بردن بیش از 300 شهر کشور در تنش آبی، میلیاردها لیتر آب در قالب میوه‌های آب‌بر این فصل صادر می‌شود و به جای آن، چند میلیون دلار ارز وارد کشور می‌شود. آن‌طور که آمارهای گمرک می‌گویند، در 12 ماهه سال 95، میزان صادارت هندوانه کشور به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و حتی اروپایی به رقم 724 هزار و 507 تن رسید و 123 میلیون و 753 هزار و پنج دلار ارز، نصیب کشور کرد. رقم‌هایی که اگر روی کفه‌های ترازو بروند، به نظر می‌رسد کفه صرفه‌نداشتن برای آینده ایران را سنگین‌تر می‌کنند زیرا فعالان محیط‌زیست هر روز و هر هفته از بحران جدید آب حکایت می‌کنند و معتقدند صادرات محصولات آب‌بر در کنار ارز آوری، آب مجازی فراوانی را از کشور خارج می‌کند؛ موضوعی که به گفته این گروه از مخالفان، با درنظرگرفتن قیمت آب، اصلا صرفه اقتصادی قابل‌توجهی را ندارد و در واقع، فروش آب به‌صورت غیر‌مستقیم است؛ آن‌هم در روزگار بی‌آبی. در طرف دیگر ماجرا هم کارشناسانی هستند که معتقدند نباید با این‌گونه طرز تفکرها، نان کشاورزان را آجر کرد و از تولید و صادرات میوه‌های آنها، به بهانه گرانی آب، جلوگیری کرد. واقعیت این است که کشور ما با دارا بودن تنوع اقلیمی در جهان، هر ساله درصد بالایی از محصولات پرمصرفی مانند هندوانه را به کشورهای مختلف صادر می‌کند؛ عراق، عمان و امارات هم مهم‌ترین مقصد تجاری ایران برای صادرات این محصولات هستند. همه اینها به کنار، برخی نیز معتقدند که کشورهای اروپایی با اینکه توانایی بالایی در کشت هندوانه دارند، برای ذخایر هرچه بیشتر آب، هیچ‌گونه تمایلی برای کشت این محصول نداشته و ترجیح می‌دهند این میوه را وارد کنند اما این نکته از نگاه برخی از کارشناسان، با انتقاد بزرگی همراه است و معتقدند که این کشورها فقط در فصل خارج از تولید هندوانه، اقدام به واردات این محصول می‌کنند و در فصل‌های گرم سال، خودشان هندوانه تولید می‌کنند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از وقایع اتفاقیه ، صدرالدین نیاورانی، نایب‌رئیس اتحادیه صادرکنندگان و وارد‌کنندگان میوه، یکی از همان کارشناسانی است که به‌کلی این موضوع را رد کرده و در حمایت از کشاروزان هندوانه‌کار و صادرکنندگان این میوه آب‌بر، این‌طور توضیح می‌دهد: «هر ساله بخش بزرگی از محصولات سبزی و صیفی به کشورهای مختلف صادر می‌شود؛ یکی از این محصولات هم هندوانه است اما صادرات این محصول نباید فقط به منزله ارز آور بودن آن تلقی شود؛ این صادرات فقط در مقابل زمین‌هایی است که به کشاورزان تعلق دارند و خانواده‌های آنها از این زمین‌ها نان می‌خورند؛ بنابراین اگر محصول آب‌بری همچون هندوانه صادر می‌شود، به‌علت ارز آوری و سود منفعت آن نیست بلکه به علت زمین‌های کشاورزی است که یک عده به آنها وابسته هستند و از آن نان می‌خورند.» به گفته نیاورانی: «این دولت است که باید به کشاورزان برنامه ارائه دهد و به آنها طرح کشتی متناسب با نوع آب‌وهوا و میزان آب منطقه بدهد؛ اگر دولت به کشاورزان هشدار می‌دهد که هندوانه نکارند، در عوض باید به آنها بگوید که چه محصولی را به جای آن بکارند تا زمین‌های کشاورزی هم بدون استفاده نمانند؛ دولت باید برای زمین‌های کشاورزی برنامه‌ریزی کند و مثلا بگوید که به جای هندوانه که محصول آب‌بری است، گندم یا گوجه فرنگی بکارند. زمین کشاورزان نباید بایر شده و بی‌مصرف رها شود؛ حتی در برخی از موارد، زمین از دست کشاورز گرفته شده و در آن ویلا و استخر ساخته می‌شود؛ ساخت استخر در این زمین‌ها به جای کشاورزی، باعث اتلاف بیشتر آب می‌شود؛ با ساخت ویلا و استخر، آب بیشتری در مقایسه با تولید هندوانه مصرف می‌شود.»
او در ادامه با انتقاد از نگاه‌های منفی به تولید و صادارت هندوانه، ادامه می‌دهد: «چند وقتی است که بسیاری از کارشناسان به این باور غلط رسیده‌اند که آبی که به هندوانه می‌دهیم از خود هندوانه گران‌تر است اما این موضوع حقیقت ندارد و اگر بخواهیم این آب را حفظ کنیم پس بهتر است که یارانه آن را به کشاورزان بدهیم. این موضوع حقیقت ندارد که اروپایی‌ها به منظور حفظ آب‌های زیرزمینی خود، هندوانه تولید نمی‌کنند و به جای آن، این محصول را وارد می‌کنند؛ این اصلا حقیقت ندارد؛ بلکه اروپایی‌ها فقط زمانی هندوانه را وارد می‌کنند که تولید این محصول خارج از فصل باشد. بارندگی در اروپا به قدری زیاد است که آنها زمین را برای انجام کارهای کشاورزی حفر می‌کنند تا بتوانند کشاورزی کنند و محصولات مورد نیاز خود را تولید کنند.»
نیاورانی قبول دارد که تولید هندوانه نیاز به آب زیادی دارد اما معتقد است که نباید با نگاه‌های منفی به این موضوع، کار کشاورزان و فعالیت آنها زیر سؤال برود؛ او در ادامه از برنامه‌هایی پرده‌برداری می‌کند که برای جلوگیری از خروج بیشتر هندوانه و اتلاف آب، به گمرک داده شده؛ هرچند به گفته او هنوز این برنامه‌ها به مرحله اجرا در نیامده‌اند؛ «ما درحال حاضر برای اینکه از آب‌های زیرزمینی استفاده بیش از حد نکرده باشیم و حتی برای جلوگیری از اتلاف منابع آبی و خاکی خود، طرح‌هایی را به دولت داده‌ایم و به گمرک هم اعلام کردهایم از خروج هندوانه به‌صورت فله جلوگیری کنند. باید گمرک هندوانه‌ها را در کارتن و بسته‌بندی از کشور خارج کند و از خروج فله‌ای این محصول که نیازمند صرف هزینه کمتری است، جلوگیری شود.»
صاردات بیش از حد هندوانه به‌علت نبود هماهنگی بین دو وزارتخانه است
برای تولید هر کیلو هندوانه به‌طور متوسط 300 لیتر آب مصرف می‌شود؛ با تکیه بر این رقم حدودی می‌توان دریافت که در سال گذشته با صادر کردن 724 هزار و 507 تن هندوانه، 217 میلیارد و 352 میلیون و صد لیتر آب از کشور صادر شده است تا در مقابل صادرات محصولی که ارزشمندترین مایع حیات را صرف خود می‌کند، رقم 123 میلیون و 753 هزار و پنج دلار ارز وارد کشور کند. این در شرایطی است که این روزها بر‌اساس گزارش‌های رسمی وزارت نیرو، در حال حاضر، 300 شهر در معرض تنش آبی قرار دارند اما ظاهرا تولید و صادرات محصولات آب‌بر در میان فعالان کشاروزی جریان دارد و هنوز در بین این دسته از تولیدکنندگان، این موضوع به‌خوبی جا نیفتاده که تولید و صادرات محصولات آب‌بر، جدا از ارزآوری، کشور را با خطر بزرگی مواجه می‌کند.
در این میان فعالان محیط‌زیست بیش از همه نگران این موضوع هستند و می‌گویند که باید به جای تولید محصولات پرمصرف، با توجه به همین بحران کم‌آبی، به تولید محصولات صنعتی و پتروشیمی با ارزش افزوده بالاتر، پرداخت. در این میان برخی از کارشناسان نبود هماهنگی میان دو وزارتخانه جهاد کشاورزی و وزارت نیرو می‌گویند و تولید محصولات آب‌بر و صادرات حجم بالایی از این میوه‌ها را در نتیجه کم‌کاری این دو وزارتخانه می‌دانند. تورج فتحی، یکی از کارشناسان محیط‌زیست است که در گفتگو با «وقایع‌اتفاقیه»، علت صادرات محصولات پرمصرف را نبود هماهنگی بین این دو وزارتخانه می‌داند. فتحی با انتقاد از نحوه مدیریت این دو مجموعه این‌طور ادامه می‌دهد: «درباره موضوع‌های کشاورزی و صادرات میوه‌های پرمصرف، وزارت نیرو و جهاد کشاورزی هر دو مقصر هستند؛ وزارت جهاد کشاورزی به این علت که به کشاورزان برنامه کشت نداده مقصر است.»
به گفته فتحی: «جهاد کشاورزی ضابطه و قانونی را به کشاورزان اعلام نکرده و به آنها نگفته که چه محصولی مناسب کشت و چه محصولی ممنوعیت کشت را در یک منطقه خاص دارد.» همه اینها درحالی است که هر روز مسئولان درباره تنش آبی در کشور هشدار داده و این بحران را خیلی جدی تلقی می‌کنند. فتحی در ادامه با اشاره به محصولات پرمصرفی مثل برنج و سیب‌زمینی و حتی چغندرقند و عدم نظارت جهاد کشاورزی بر کار کشاورزان توسط این وزارتخانه این‌طور ادامه می‌دهد: «مثلا کشت برنج فقط باید در شمال کشور انجام شود؛ چون در این منطقه میزان بارندگی بالاست؛ این درحالی است که در برخی از شهرهای دیگر نیز کشاوزان برنج می‌کارند؛ همه اینها به علت نبود نظارت توسط جهاد کشاوری بر کار کشاورزان است.» به گفته این کارشناس: «در همدان نیز همین موضوع دیده شده؛ اصلا چه نیازی است که در این شهر، سیب‌زمینی که محصولی آب‌بر است کاشته شود؛ چرا به کشاورزان این منطقه، الگوی کشت و محصول متناسب با اقلیم منطقه داده نشده است.» فتحی، ادامه می‌دهد: «باید در هر منطقه‌ای، الگوی کشتی با کمترین مصرف آب، به کشاورزان داده شده و بر کار آنها نظارت شود.»
فتحی در ادامه با اشاره به دریاچه ارومیه، این‌طور می‌گوید: «مثلا در حوزه آبریز دریاچه ارومیه چرا باید اجازه کاشت چغندر قند داده شود؛ این محصول نیاز آبی بالایی دارد و نباید در این منطقه کشت شود.» فتحی می‌گوید: «چرا جهاد کشاورزی فقط ممنوعیت را اعلام کرده و نظارتی بر کار ندارد.» فتحی در ادامه از وزارت نیرو هم انتقاد کرده و این‌طور توضیح می‌دهد: «وزارت نیرو وظیفه دارد تا به همه تقاضاهای آب در بخش کشاورزی پاسخ دهد؛ این وزارتخانه بر‌اساس قانون باید به توزیع عادلانه آب پاسخ بدهد؛ این درحالی است که بین این دو وزارتخانه هماهنگی وجود ندارد و کارها به‌خوبی انجام نمی‌شوند.»
خلاصه اینکه در حالت کلی، کارشناسان و تحلیلگران محیط‌زیست، مخالف توزیع و صادرات محصولات پرمصرف هستند و مدام از این کار انتقاد می‌کنند اما به گفته این گروه از مخالفان، باید قبل از هر چیزی زمین‌های بدون استفاده کشاورزان، توسط جهاد کشاورزی برنامه‌ریزی شودند و به آنها گفته شود که چه محصولی را می‌توانند به جای یک محصول آب‌بر کشت کنند. آنها در ادامه می‌گویند، در برآورد هزینه‌های محصولات کشاورزی فقط قیمت نهاده‌های کشاورزی و میزان حقوق انسان‌ها در نظر گرفته می‌شود، این درحالی است که باید قبل از همه اینها با در نظر گرفتن منابع آبی کشور، اقدام به کشت و صادرات این میوه‌ها کرد. به گفته منتقدان، باید فقط در حد نیاز داخلی این محصولات را تولید کرد و برای آنها هزینه کرد؛ باید به جای تولید محصولات پرمصرف، محصولات کم‌مصرف را جایگزین کرد و برای ارزآوری هم محصولات پتروشیمی، قطعات رایانه و... را که ارزش افزوده بیشتری دارند، تولید و صادر کرد.
