تغییر آرایش سیاسی خاورمیانه

با عبور از ضرب‌الاجل ده روزه دولت‌های عربی به قطر برای پذیرش شروط 13گانه، مقامات دوحه با تاکید مجدد بر اینکه شروط مذکور نقض حاکمیت قطر محسوب می‌شود، از پذیرش آن خودداری کرده، اما همزمان آمادگی خود را برای حل این بحران از طریق گفت‌وگو اعلام کردند. در همین ارتباط، سایت «نیشن» در تحلیلی از این بحران یک ماهه که بر روابط قطر با همسایگانش سایه انداخته ، آورده است که این مساله، دوحه را به آغوش تهران خواهد کشاند. موضوعی که می‌تواند آرایش سیاسی در خاورمیانه دستخوش بحران را برهم زند. همزمان روزنامه صهیونیستی جروزالم پست در گزارشی با پرداختن به ابعاد این تنش، از زمزمه‌های شکل‌گیری مثلث ایران، قطر و آنکارا علیه تل‌آویو سخن به میان آورده است.در همین خصوص، سایت «نیشن» در تحلیلی با پرداختن به ابعاد بحران میان دولت‌های عربی نوشت: «تحلیلگرانی که به اختلافات بین فرق اسلامی واقفند، این مساله را کلید سیاست در خاورمیانه می‌دانند که این‌بار به درگیری میان دو جریان تندرو در اهل تسنن یعنی جریان وهابیت میان عربستان و قطر نیز کشیده شده است. بایکوت قطر توسط جریان عربستان، قطر را ناچار کرده به لیست 13 ماده‌ای عربستان واکنش نشان دهد، اما هیچ نشانه‌ای از برنامه دولت قطر برای پذیرش این لیست دیده نمی‌شود. همزمان ایران به‌عنوان یک کشور شیعه و ترکیه به‌عنوان یکی از سردمداران جریان اهل‌تسنن در منطقه به دفاع از قطر بر‌آمده‌اند. درخواست‌های عربستان شامل قطع رابطه دیپلماتیک با ایران و قطع روابط حمایتی از اخوان‌المسلمین و حماس و همچنین قطع شبکه ماهواره‌ای الجزیره است.»

عربستان مسیر ارسال مواد غذایی به قطر را مسدود کرده است. ریاض و متحدانش هواپیمایی قطر ایرویز را از عبور از حریم هوایی‌شان منع کرده‌اند و امارات نیز گفته قطر باید از نظر اقتصادی توسط کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس بایکوت شود. این تحرکات احتمالا شورا را از هم خواهد پاشید. در این میان، عمان با بایکوت قطر همراهی نکرده است و ارتباطش با ایران را نیز حفظ کرده است. حسن روحانی روز یکشنبه هفته گذشته در تماسی با امیر جوان قطر او را از باز بودن هواپیمایی‌ها و مسیر‌های هوایی ایران به دوحه مطمئن کرده و ایران روابط تجاری‌اش را به‌ویژه در بخش‌خصوصی با قطر افزایش داده است.

تهران بعد از آغاز بحران قطر چند فروند هواپیما حامل مواد غذایی به قطر فرستاده است. شهروندان ثروتمند قطر در خطر دسترسی به غذای گرانقیمتی که از طریق دریایی یا هوایی به‌دست آنها برسد نیستند، اما قیمت بالای مواد غذایی ممکن است 5/ 2 میلیون کارگر خارجی را که در این کشور مشغول به کار بوده‌اند مجبور به خروج از کشور کند. این نتیجه می‌تواند بخش کوچکی از اقتصاد قطر را که به هیدروکربن‌ها وابسته نبوده، دچار مشکل کند. قطر تاکید دارد که درخواست عربستان برای قطع روابط با ایران بی‌معنی است، چرا که این کشور میادین مشترک گازی با ایران دارد. قطر در این بخش در حوزه توسعه میادین با ایران همکاری‌هایی داشته است که همین مساله برای تهران اهمیت زیادی دارد. به همین دلیل قطر نیاز به گفت‌وگو با ایران دارد، نه به خاطر اینکه قطر در جبهه ایران است، بلکه به دلیل اختلافات قدیمی با این کشور.

در واقع در سوریه، قطر و ایران در جبهه‌های مخالف با هم در جنگند. تهران از بشار اسد حمایت می‌کند، در حالی که قطر از ارتش آزاد سوریه حمایت کرده است. تهران و دمشق ارتش آزاد را تروریست می‌دانند و از زمانی که ایران و روسیه در سوریه پیروزی‌هایی کسب کرده‌اند، گروه‌های مورد حمایت قطر شکست خورده و مجبور به عقب‌نشینی شده‌اند. روسیه و ایران با شورشی‌های سوری در آستانه مذاکره کرده‌اند و ترکیه و قطر نیز در این مذاکرات حضور داشتند. این کشورها حضور عربستان و امارات را در این مذاکرات نادیده گرفتند و برای آنها هیچ جایگاهی در آینده سوریه متصور نیستند، اما رد پای ایران را در آینده سوریه به رسمیت شناخته‌اند.

احتمالا فشارهای عربستان و امارات بر دوحه به نوعی پاسخ به این نادیده گرفته شدن در آینده سوریه است. نیروهای تروریستی که نیروهای نیابتی سعودی در سوریه هستند، شکست‌های سختی متحمل شده‌اند و احتمالا هیچ نقشی در آینده این کشور نخواهند داشت.

عربستان سعودی و قطر دو کشور وهابی در منطقه‌اند که از قرن 18 تحت تعالیم عبدالوهاب اداره می‌شوند. نسخه قطر از وهابیت لیبرال‌تر از عربستان است. ایده عربستان برای متهم کردن دیگران برای توسعه افراط‌گرایی در منطقه به خودی خود وضعیت خنده‌داری است. از این گذشته عربستان و امارات و مصر تصمیم گرفتند اخوان‌المسلمین را یک سازمان تروریستی اعلام کنند. اخوان در سال‌های 2011 و 2012 انتخابات‌ پارلمان و ریاست‌جمهوری را در مصر با پیروزی پشت‌سر گذاشت. برخی بر این باورند که پول‌های قطر در حمایت از مواضع اخوان از طریق الجزیره و نفوذ تبعیدی‌های اخوان در قطر آنها را در این پیروزی‌ها یاری کرده است.

از سوی دیگر، امارات برای مدت مدیدی بیشتر به ایران نزدیک بود تا به قطر. بانک‌های اماراتی در دوران تحریم‌ها وظیفه انتقال پول‌های ایران را برعهده داشتند. بیش از 500 هزار ایرانی در امارات با جمعیت 9 میلیون نفر زندگی می‌کنند. قطر جمعیت کوچکی از ایرانی‌ها دارد، اما همین جمعیت هم بارها تشویق شدند که این کشور را ترک کنند. در نتیجه، انتقام‌جویی کنونی سعودی علیه ایران احتمالا انگیزه اصلی ایجاد کمپین علیه قطر نیست، اگر این بود عربستان باید پیش از اینها آل‌مکتوم را تنبیه می‌کرد. در عوض این بیشتر به دلیل حمایت‌های دوحه از دیدگاه‌های پوپولیستی اخوان است که برخلاف دیدگاه‌های بالا به پایین و پادشاهی‌های سلفی سنی مورد علاقه آل‌سعود است.

در این درگیری‌های بین‌اخوان و سلفی‌ها، آل‌ثانی در قطر گیر کرده است. ایران اولین گروهی است که از اختلافات به‌وجود آمده میان وهابیت سود می‌برد. تهران با تاکید بر بخش‌خصوصی می‌تواند به جایگزینی بانک‌های دوحه به جای دبی خوش‌بین باشد. به‌نظر می‌رسد با توجه به حضور نیروهای آمریکایی و ترکیه‌ای در قطر و همچنین درگیر بودن عربستان در جنگ بی‌پایان یمن، قطر با خطر جدی مواجه نیست. باتوجه به منابع عظیم گازی قطر، دوحه می‌تواند فشارها ازسوی ریاض را حداقل برای مدت تقریبا طولانی هضم کند. در این میان، چه کسی تصور می‌کرد عربستان امروز که بیش از حد جاه‌طلب است، باعث خروج قطر از شورای همکاری خلیج‌فارس و تقویت رابطه آن با تهران شود؟

شکل‌گیری مثلث ایران، قطر و ترکیه

همزمان و در تحلیلی دیگر، روزنامه صهیونیستی جروزالم‌پست نوشت تاثیر شکل‌گیری ضلع سوم قدرت متشکل از ایران، ترکیه و قطر برای اسرائیل مهم است و تل‌آویو در واکنش می‌تواند روابطش را با عربستان و مصر نزدیک‌تر کند. به گزارش خبرگزاری فارس، «جروزالم‌پست» روز شنبه در تحلیلی پیرامون «شکل‌گیری ائتلاف ایران، ترکیه و قطر» نوشت: سفیر ایران در ترکیه در 17 جولای گفت که تهران خواهان همکاری با ترکیه در نبرد با تروریست‌هاست و حتی احزاب کرد این کشور را «خرابکار» برشمرد. آخرین اظهارنظر یک مقام ایرانی و نیز تصمیم ترکیه در اعزام نیرو به قطر در بحبوحه تنش با عربستان نمایانگر ایجاد حوزه نفوذ جدی ایران، قطر و ترکیه بوده و این خود موردی بالقوه در نفوذ در منطقه و اسرائیل است. قطر و ترکیه از دهه گذشته به این‌سو روابط نزدیکی با حماس دارند. برقراری رابطه گرم جدید بین دوحه، تهران و آنکارا موجب تهدید اسرائیل شده و اسرائیلی‌ها را به ریاض و قاهره نزدیک‌تر خواهد کرد.