۵محور چالشی در اقامتگاه‌های بوم‌گردی

قوانین و مقررات

طبق این گزارش، بحث قوانین و مقررات مربوط به اقامتگاه‌های بوم‌گردی بیشتر به تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران این حوزه و به‌خصوص سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مربوط است. به گزارش دنیای اقتصاد  ، در این میان عدم درک درست از مفهوم و هدف اقامتگاه‌های بوم‌گردی، توجه بیش از حد به توسعه کمی بدون توجه به توسعه کیفی، نبود آموزش در این حوزه، نبود نظارت اصولی و ارزیابی صحیح، نبود کارشناسان متخصص و آشنا با نحوه اجرای طرح و اعطای مجوز به افراد فاقد صلاحیت 6محوری هستند که در بخش قوانین و مقررات می‌توانند برای توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی چالش‌زا باشند. به اعتقاد کارشناسان، تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران در این بخش درک و شناخت درستی از مفهوم و اهداف ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی ندارند و لازم است تعریف دقیق و درستی از این واحدها و هدف ایجاد آنها صورت پذیرد.

از سوی دیگر، هدف سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری طی سال‌های اخیر و همچنین برای سال‌های آینده، افزایش تعداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی است و برنامه‌های این سازمان هم در همین راستا طراحی شده. برای دستیابی به این هدف، از ابزارهایی مانند پرداخت وام با بهره کم استفاده می‌شود و همچنین در ارائه مجوز به سرمایه‌گذاران سختگیری چندانی صورت نمی‌گیرد. این امر موجب رشد تعداد اقامتگاه‌های بوم‌گردی بدون توجه به توسعه کیفی آنها شده است. بانیان واحدهای بوم‌گردی معتقدند تمرکز دولتی‌ها بر افزایش تعداد این اقامتگاه‌ها، بدون آنکه قواعد و صورت مشخصی برای این توسعه وجود داشته باشد، حیات طبیعی و هویت اصیل روستاها را به خطر انداخته و این جریان را که با هدف توسعه پایدار روستاها آغاز شده بود به انحراف می‌کشاند. در عین حال، این مساله چالش‌های اقتصادی را نیز متوجه بومی‌ها می‌کند.

گرچه مسوولان گردشگری کشور بر پیشبرد موازی برنامه‌های آموزشی و ترویجی تاکید می‌کنند، با این حال اقدام دیرهنگام سازمان گردشگری در این خصوص، حواشی زیادی را پیرامون توسعه کمی اقامتگاه‌های بوم‌گردی رقم زده است. در واقع، تشویق روستاییان به ساخت این واحدها برای تحقق 2هزار اقامتگاه بوم‌گردی تا پایان برنامه ششم توسعه، این جریان را از مسیر اصلی خود خارج و گردشگران را نسبت به این دست از اقامتگاه‌ها بدبین خواهد کرد. همچنین فراهم نبودن دیگر زیرساخت‌های لازم در مناطق محلی که پیش‌نیاز ورود گردشگران است، در کنار عدم معرفی این مناطق در شمار مقاصد گردشگری، جوامع محلی امیدوار را از کسب درآمد مطلوب بی‌نصیب خواهد گذاشت.

از سوی دیگر، کارشناسان در این گزارش تاکید کرده‌اند که یکی از اساسی‌ترین و مهم‌ترین فاکتورها برای ورود به بخش اقامتگاه‌های بوم‌گردی، بحث آموزش افراد فعال در این حوزه است. از آنجا که احداث اقامتگاه‌های بوم‌گردی بیشتر در مناطق روستایی و تاریخی صورت می‌گیرد و به‌دلیل اینکه زندگی در این مناطق بیشتر به‌صورت سنتی است و مردم نیز نسبت به فرهنگ و ارزش‌های خود حساس‌تر هستند، نیاز است سرمایه‌گذاران در این مناطق در رابطه با این مسائل آموزش ببینند و با مسائل اجتماعی-فرهنگی و زیست‌محیطی منطقه آشنایی کامل داشته باشند تا بتوانند حداکثر مشارکت جامعه محلی را جلب کنند. با این‌همه گویا در زمینه آموزش از سوی سازمان‌های متولی گردشگری برنامه مشخصی طراحی نشده است و این موضوع یکی از ضعف‌های سازمان‌های متولی در زمینه گردشگری به حساب می‌آید.

یکی دیگر از ضعف‌های موجود در بخش اقامتگاه‌های بوم‌گردی، نظارت و کنترل است. این موضوع موجب می‌شود استانداردهای لازم به صورت کامل اجرا نشود و کیفیت خدمات ارائه‌شده پایین بیاید. این درحالی است که به باور کارشناسان، وجود بخش نظارتی در هر کسب و کاری موجب پیشرفت فعالیت‌های کسب و کارها خواهد شد. در این زمینه لازم است سازمان متولی گردشگری از تجربیات کشورهای موفق استفاده کند و با تدوین استانداردهای بین‌المللی در این زمینه و همچنین تشکیل بخش‌های نظارتی فعال بر فعالیت این واحدها و آموزش ارزیابان متخصص، زمینه را برای رشد و توسعه کیفی این واحدها فراهم آورد.

در عین حال، کارشناس متخصص در زمینه پیاده‌سازی طرح اقامتگاه‌های بوم‌گردی وجود ندارد و همچنین سرمایه‌گذاران در این بخش بعضا با اصل موضوع آشنا نیستند. همین موضوع سبب شده استانداردهای روز دنیا در این واحدها مورد استفاده قرار نگیرد. از این‌رو، نیاز است کارشناسان متخصص در زمینه پیاده‌سازی اقامتگاه‌های بوم‌گردی در کنار سرمایه‌گذاران این بخش حضور داشته باشند تا با استفاده از تجربیات و مهارت‌های این کارشناسان، توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی در راستای دستیابی به اهداف تعیین شده صورت گیرد و کیفیت فعالیت‌های این واحدها افزایش یابد. یکی دیگر از آسیب‌های این بخش نیز اعطای مجوز از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به افراد فاقد صلاحیت و تخصص در این زمینه است. کارشناسان اعتقاد دارند سرمایه‌گذاران در این واحدها باید از افراد واجد تخصص و تجربه لازم در حوزه گردشگری باشند تا بتوانند با استفاده از تخصص و تجربه خود، کارآیی بهتر و بالاتری داشته باشند.

عوامل اقتصادی

یکی از مهم‌ترین دلایل سرمایه‌گذاری در هر فعالیت و کسب‌وکاری، تحقق اهداف اقتصادی است. در بخش اقامتگاه‌های بوم‌گردی هم این موضوع یکی از دلایل اصلی علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری به حساب می‌آید. اما نبود برنامه بازاریابی و تبلیغات، وجود دید صرف اقتصادی و بی‌‌توجهی به بومی بودن سرمایه‌گذاران آسیب‌ها و چالش‌های حوزه اقتصادی توسعه بوم‌گردی هستند. طبق گزارش اتاق ایران، درحالی‌که برای جذب مشتری به اقامتگاه‌های بوم‌گردی نیاز است برنامه بازاریابی مناسب با این واحدها در نظر گرفته و با استفاده از ابزارهای تبلیغاتی نسبت به جذب مشتریان برای این واحدها اقدام شود، اما فقدان برنامه بازاریابی مشخص و تبلیغات متناسب با این اقامتگاه‌ها و توجه صرف به توسعه کمی این واحدها بدون در نظر داشتن نحوه جذب مشتریان سبب شده اکثر واحدهای اقامتی با مشکل جذب مشتری مواجه و ورشکسته شوند؛ بنابراین نیاز است قبل از احداث و توسعه این واحدها، نسبت به نحوه جذب مشتریان این واحدها برنامه مشخصی تدوین شود.

به باور کارشناسان، هدف از ایجاد و توسعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی صرفا دلایل اقتصادی نبوده و ماهیت وجودی این اقامتگاه‌ها علاوه‌بر رفع نیازهای مشتریان و بازار دلایلی مانند مشارکت جامعه محلی و منتفع شدن آنها، توجه به ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی و حفظ آیین‌ها و سنت‌های جامعه محلی، توجه به مسائل زیست‌محیطی و در یک کلام توسعه پایدار گردشگری بوده است. این در شرایطی است که در ایران و طی سال‌های اخیر هدف از توسعه این اقامتگاه‌ها بیشتر معطوف به دلایل اقتصادی بوده است و بی‌توجهی به مولفه‌های دیگر موجب شده این اقامتگاه‌ها از مسیر و اهداف اصلی خود دور شوند.

در همین حال به‌منظور محقق ساختن مشارکت حداکثری جامعه محلی، نیاز است سرمایه‌گذاران در این بخش از مردم محلی و مورد اعتماد و مقبولیت جامعه محلی باشند. طبیعتا این موضوع موجب سهولت در راه رسیدن به اهداف خواهد شد. سرمایه‌گذاران بومی هم سعی و تلاش بیشتری را نسبت به سرمایه‌گذاران غیربومی برای تحقق اهداف توسعه پایدار گردشگری به‌کار خواهند بست و جامعه محلی را بیشتر در روند فعالیت‌های خود مشارکت خواهند داد. اما در صورتی که سرمایه‌گذاران از افراد بومی نباشند، احتمال مقاومت جامعه محلی در برابر آنها و نشان دادن واکنش به اقدامات ایشان افزایش خواهد یافت؛ موضوعی که از سوی سازمان‌های متولی توجه چندانی به آن نشده است و پیامدهای آن بعضا دامن اقامتگاه‌های بوم‌گردی با سرمایه‌گذاران غیربومی را می‌گیرد.

عوامل اجتماعی و فرهنگی

براساس این گزارش توجه به مسائل اجتماعی-فرهنگی از سوی گردشگران هنگام حضور در جامعه محلی از موضوعات مهم‌دیگری است که می‌تواند چالش‌ها و آسیب‌هایی را به دنبال داشته باشد. عدم توجه به موضوع ذی‌نفعان و طبقاتی شدن جامعه محلی و اثر نمایشی دو آسیب در این حوزه عنوان شده‌اند. توجه به مشارکت دادن جامعه محلی و منتفع شدن آنها از ایجاد اقامتگاه‌های بوم‌گردی یکی از موضوعات مهم در زمینه توسعه این اقامتگاه‌ها است و عدم توجه به این موضوع می‌تواند فعالیت این واحدها را با مشکلاتی مواجه کند. کارشناسان معتقدند منافع حاصل از فعالیت این واحدها باید بین جامعه محلی به‌صورت عادلانه توزیع شود تا آنها تمایل بیشتری به مشارکت با سرمایه‌گذاران داشته باشند. تجربه نشان داده است در غیر این صورت، عده‌ای که از منافع به‌دست‌آمده منفعتی ندارند، در برابر پیشرفت این اقامتگاه‌ها ایستادگی می‌کنند و واکنش منفی نشان می‌دهند که باعث به‌وجود آمدن تنش و کشمکش در جامعه محلی می‌شود. از سوی دیگر، فرهنگ و ارزش‌های گردشگران با جامعه محلی متفاوت و گاهی در تضاد است. حضور این گردشگران در این محیط‌ها موجب می‌شود جامعه محلی در معرض رفتارها و ارزش‌های جدید قرار گیرد. مردم جامعه محلی بعضا درصدد تقلید از رفتارهای گردشگران برمی‌آیند و این امر به مرور زمان باعث تغییر ارزش‌های جامعه محلی می‌شود.

عوامل محیط بومی

امروزه توجه به مسائل محیط بومی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مولفه‌های توسعه گردشگری پایدار مطرح می‌شود. محیط بومی در مطالعه اتاق ایران شامل دو مولفه محیط انسانی و محیط‌زیست است. در این راستا دو نوع ظرفیت قابل تحمل نیز تعریف می‌شود؛ نخست ظرفیت قابل تحمل ادراکی و دیگری ظرفیت قابل تحمل زیست‌محیطی.  براساس مفهوم ظرفیت قابل تحمل ادراکی، حضور تعداد زیاد گردشگران در مناطق گردشگری موجب بروز اختلالاتی مانند شلوغی و ترافیک و افزایش قیمت محصولات می‌شود و این امر به مرور زمان موجب خواهد شد مردم محلی در برابر افزایش تعداد گردشگران واکنش منفی نشان دهند. یکی از مشکلاتی که درباره اقامتگاه‌های بوم‌گردی وجود دارد، همین موضوع حضور بیش از اندازه گردشگران نسبت به ظرفیت قابل تحمل ادراکی مردم محلی است که موجب شده مردم محلی در برابر افزایش تعداد گردشگران مقاومت کنند و مشکلات به‌وجودآمده را ناشی از حضور گردشگران بدانند. از این‌رو کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که برای جلوگیری از این موضوع درباره تعداد معقول گردشگران در مقاصد گردشگری اقدامات لازم صورت پذیرد. از سوی دیگر، حضور گردشگران بیشتر از ظرفیت قابل تحمل زیست‌محیطی مقصد موجب آسیب رساندن به گونه‌های جانوری و گیاهی مقصد می‌شود. با توجه به اهداف توسعه پایدار گردشگری این گزارش تاکید کرده که به‌منظور رفع این مشکل، تعداد گردشگران حاضر در مقاصد گردشگری کنترل شود.

نیروی انسانی

یکی از شرایط اساسی توفیق هر کسب‌وکاری، وجود نیروی انسانی متخصص است. این در حالی است که در زمینه نیروی انسانی نیز آسیب‌ها و چالش‌هایی از جمله نبود نیروی انسانی آموزش‌دیده و آموزش‌دهنده و عدم آموزش و توانمندسازی جامعه محلی پیش روی اقامتگاه‌های بوم‌گردی وجود دارد. براساس گزارش کمیسیون گردشگری اتاق ایران، تعداد افراد متخصص و خبره در این زمینه بسیار محدود است و همچنین برنامه مشخصی برای آموزش و توانمندسازی افراد فعال در این حوزه وجود ندارد. نبود نیروی انسانی متخصص موجب بروز مشکلاتی در راستای فعالیت این واحدها شده و کارآیی این واحدها را پایین آورده است. علاوه‌بر کمبود افراد آموزش‌دیده، تعداد افرادی که در امر آموزش فعالان اقامتگاه‌های بوم‌گردی نیز فعالیت می‌کنند محدود است؛ امری که در بخش آموزش نیز به آن و چالش‌هایی که به همراه خواهد داشت، اشاره شد. یکی دیگر از چالش‌های این واحدها نیز عدم آموزش جامعه محلی است که پیش‌تر نیز اشاره شد. برای موفقیت و دستیابی به اهداف تعیین‌شده این واحدها نیاز است تا در کنار سرمایه‌گذاران و فعالان این بخش، مردم محلی نیز مشارکت و همکاری لازم را داشته باشند.

مشارکت و همکاری جامعه محلی نیز با آموزش و توانمندسازی آنها درباره نحوه تعامل با گردشگران صورت می‌گیرد. اگر جامعه محلی نحوه تعامل با گردشگران را آموزش ندیده باشند، موجب نارضایتی گردشگران از نحوه رفتار جامعه میزبان و نیز ارائه واکنش منفی نسبت به رفتارهای گردشگران از سوی مردم محلی خواهد شد. آموزش جامعه محلی پیرامون اصول مهمان‌نوازی و نحوه پذیرش گردشگرانی که با ورود خود به اقتصاد، فرهنگ و پویایی اجتماعی جامعه میزبان کمک می‌کنند، امری ضروری می‌نماید. با توجه به افزایش علاقه گردشگران به بوم‌گردی، نیاز به شکل‌گیری اقامتگاه‌های بومی برای جذب این نوع از گردشگران لازم و ضروری می‌نماید و حرکت به سمت توسعه و افزایش تعداد این اقامتگاه‌ها در بازار گردشگری اجتناب‌ناپذیر است. با این‌همه، کارشناسان و فعالان بوم‌گردی تاکید می‌کنند در راستای توسعه کمی این واحدها باید به توسعه کیفی نیز توجه شود تا افزایش تعداد این اقامتگاه‌ها و رشد بیش از حد آنها موجب بروز چالش‌های گفته‌شده برای سرمایه‌گذاران و مردم محلی نشود.