سردرگمی آمار صادرات محصولات با فناوری بالا
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش اخیر خود به بررسی شاخص صادرات محصولات با فناوری بالا در ایران پرداخته است.
متولیان صادراتی بر این باورند که این شاخص از مهم‌ترین شاخص‌های مورد اختلاف و بحث در کشور است، زیرا متولی مشخصی برای محاسبه و گزارش‌دهی منظم شاخص صادرات محصولات با فناوری بالا در کشور وجود ندارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد با توجه به اهمیت این شاخص در پایش تحقق اقتصاد دانش‌بنیان ضروری است تا متولی واحدی برای تعریف دقیق مصادیق محصولات با فناوری بالا طبق معیارهای بین‌المللی و پایش و گزارش‌دهی سالانه شاخص صادرات با فناوری بالا تعیین شود. همچنین نیاز است علاوه بر اقلام صادراتی با فناوری بالا، خدمات فنی و مهندسی با فناوری بالا نیز شناسایی و به نحو مناسب کدگذاری شوند تا میزان صادرات آنها هر سال قابل احصا و بررسی باشد. به گزارش دنیای اقتصاد، میزان صادرات محصولات با فناوری بالا یکی از شاخص‌های مهم میزان تحقق اقتصاد دانش‌بنیان است و به‌عنوان یکی از زیرشاخص‌های «شاخص جهانی نوآوری» و « شاخص دستیابی به فناوری» مطرح است. در سیاست‌ها، اسناد و قوانین کشورمان نیز بر تولید و صادرات محصولات با فناوری بالا تاکید شده است. با وجود تکلیف اسناد بالادستی درخصوص صادرات محصولات با فناوری بالا، آمار رسمی در این خصوص وجود ندارد و نهادها و سازمان‌های مختلف، آمارهای متفاوتی منتشر می‌کنند. در نتیجه، شاخص صادرات محصولات با فناوری‌های بالا یکی از شاخص‌های مورد بحث و اختلاف‌نظر در بین سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان کشور است. یکی از مهم‌ترین دلایل این مشکل، نبود تعریف مشخص برای محصولات با فناوری بالا و معیارهای احراز مصادیق محصولات با فناوری بالا است و لازم است یک مرجع واحد و تخصصی تعریف رسمی این محصولات را با توجه به شاخص‌های بین‌المللی و در هماهنگی با آنها ارائه کند.
بنابراین چارچوب محاسبات ارائه شده در این گزارش، می‌تواند مبنای اولیه‌ای برای محاسبه دقیق‌تر شاخص و ارائه به سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان باشد. مهم‌ترین شرط لازم برای اندازه‌گیری دقیق این شاخص، تعریف محصولات با فناوری‌های بالا و شناسایی مصادیق آنهاست. در این ارتباط، سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی معیارها و کدهای طبقه‌بندی مختلفی را برای شناسایی محصولات با فناوری بالا ارائه کرده‌اند. در این گزارش، مصادیق این محصولات در تعاریف ارائه شده از سوی سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، اداره آمار اتحادیه اروپا و بانک جهانی تجمیع و مقدار صادرات آنها از گزارش گمرک کشور استخراج شد. سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه(OECD)، صنایع و محصولات را براساس شدت فناورانه طبقه‌بندی کرده است. براساس این تقسیم‌بندی، محصولات با فناوری بالا در دو لیست «صنایع تولیدی یا رویکرد بخشی» و «تولیدکنندگان یا رویکرد محصول» جای می‌گیرند. همچنین این سازمان صنایع تولیدی را در چهار گروه طبقه‌بندی کرده است: 1- صنایع با فناوری بالا، 2- صنایع با فناوری بالا-متوسط، 3- صنایع با فناوری پایین-متوسط و4- صنایع با فناوری پایین. صنایع «هواپیما و فضاپیما»،« داروها»، «ماشین‌آلات اداری، شمارشگر و محاسبه‌گر»، «رادیو، تلویزیون و تجهیزات ارتباطی» و «ابزارهای پزشکی، دقیق و بصری» جزء گروه اول به شمار می‌آیند. در گروه دوم نیز « ماشین‌ها و لوازم الکتریکی»، «وسایل نقلیه موتوری، تریلرها و نیمه‌تریلرها»، « مواد شیمیایی به غیر از داروها»، «تجهیزات جاده‌ای و تجهیزات حمل‌ونقل» و« تجهیزات و ماشین‌آلات» جای می‌گیرند. «ساخت و تعمیر کشتی‌ها و قایق‌ها»، « محصولات لاستیکی و پلاستیکی»، «زغال‌سنگ سوخته، محصولات پتروشیمی تصفیه شده و سوخت هسته‌ای»، «دیگر محصولات معدنی غیرفلزی» و «فلزات پایه و محصولات فلزی ساخته شده» از جمله صنایعی هستند که در گروه سوم قرار می‌گیرند. گروه چهارم نیز شامل صنایعی چون «صنایع بازیافتی»، «چوب، خمیر کاغذ، کاغذ، محصولات کاغذی، چاپ و انتشار»، «محصولات غذایی، نوشیدنی و توتون» و «پارچه، محصولات نساجی، چرم و کفش» است. اداره آمار اتحادیه اروپا نیز برای شناسایی محصولات و خدمات فناوری‌های سطح بالا از سه رویکرد «بخشی»، «اختراعات» و «محصول» استفاده می‌کند. رویکرد بخشی شامل مجموعه‌ای از صنایع تولیدی مطابق با شدت فناورانه (نسبت هزینه تحقیق و توسعه به ارزش‌افزوده) است که با استفاده از طبقه‌بندی آماری فعالیت‌های اقتصادی در جامعه اروپا در دو یا سه سطح عددی جهت تعیین گروه‌ها به کار گرفته می‌شود. در رویکرد اختراعات، گروه‌بندی براساس طبقه‌بندی بین‌المللی اختراعات(IPC) صورت می‌گیرد. رویکرد محصول نیز بر سطح شدت فناورانه محصولات صنایع تولید استوار است. در بانک جهانی نیز شناسایی محصولات با فناوری‌های بالا براساس شدت تحقیق و توسعه (نسبت هزینه‌های تحقیق و توسعه به فروش کل) استوار است و این محصولات برحسب کد SITC قابل دسترس هستند.
براساس آمارهای ارائه شده در گزارش، میزان صادرات محصولات با فناوری بالا در کشور در سال 1393، حدود 433 میلیون دلار بوده است. نرم‌افزار و تجهیزات نظامی و دفاعی نیز از مصادیق محصولات با فناوری بالا هستند که در گزارش‌های سالانه گمرک پوشش داده نمی‌شوند. طبق استعلام از اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان نرم‌افزار ایران، صادرات نرم‌افزار در سال 1393 حدود 200 میلیون دلار بوده که با احتساب این رقم، حجم کل صادرات محصولات با فناوری بالا( بدون محاسبه تجهیزات نظامی و دفاعی) در سال 1393 به حدود 633 میلیون دلار افزایش می‌یابد. محصولات مربوط به داروسازی و مواد شیمیایی مورد استفاده در پزشکی و محصولات دارویی با حدود 296 میلیون دلار، بیشترین سهم صادرات را در سال 1393 به خود اختصاص داده است (47 درصد). پس از آن محصولات حوزه نرم‌افزار با 200 میلیون دلار(32 درصد) و محصولات حوزه رادیو، تلویزیون و تجهیزات مخابراتی با بیش از 57 میلیون دلار (9 درصد) قرار دارند. خدمات فنی و مهندسی در این محاسبات لحاظ نشده است. براساس آنچه در این گزارش آمده است، اگر شناسایی محصولات با فناوری بالا بر مبنای تعریف اداره آمار اتحادیه اروپا در نظر گرفته شود، 98 محصول با فناوری بالا و با ارزش نزدیک به 187 میلیون دلار در سال 1393 صادرات داشته‌ایم. همچنین طبق تعریف سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، میزان صادرات 113 محصول با فناوری بالا در کشور، بیش از 187 میلیون دلار بوده است. از سوی دیگر براساس تعریف بانک جهانی، تعداد 186 محصول به‌عنوان محصولات با فناوری بالا شناسایی شدند که میزان صادرات آنها در سال 1393 نزدیک به 336 میلیون دلار بود؛ اما آنچه به نظر می‌رسد در برآورد شاخص صادرات محصولات با فناوری بالا در گمرک، باید همه تعاریف مورد استفاده قرار گیرد. از این‌رو، از تجمیع محصولات با فناوری بالا طبق تعریف سه نهاد مذکور و پس از حذف موارد مشترک، 282 محصول با فناوری بالا در فهرست محصولات گزارش‌شده در گمرک کشور شناسایی شد که ارزش صادرات آنها در سال 1393، حدود 433 میلیون دلار بوده است.
طبق این گزارش، علاوه بر اقلام صادراتی ذکر شده در آمار گمرک، موارد صادراتی با فناوری بالا نیز وجود دارند که در گزارش گمرک کشور موجود نیستند. به‌عنوان مثال، اطلاعاتی درباره صادرات نرم‌افزارها و بازی‌های رایانه‌ای در اداره گمرک کشور ثبت نمی‌شوند. زیرا بیشتر این نرم‌افزارها خارج از مبادی ورودی گمرکات کشور و در فضای شبکه تبادل می‌شوند و همچنین در صورت تبادل از طریق گمرکات کشور با نام لوح‌های فشرده خام(CD و DVD ) ثبت می‌شوند. به این ترتیب، ارزش ریالی یا دلاری واقعی نرم‌افزارهای رایانه‌ای ثبت و محاسبه نمی‌شوند. با وجود عدم ثبت صادرات نرم‌افزار در گمرکات کشور، اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان نرم‌افزار ایران، برآوردی از میزان صادرات آنها ارائه می‌کند. علاوه بر نرم‌افزار، تجهیزات دفاعی و نظامی(جنگ‌افزارها) با اینکه دارای کد گمرکی و کد طبقه‌بندی بین‌المللی استاندارد تجارت(SITC) هستند، اما در گزارش‌های گمرک کشور اطلاعات مربوط به صادرات آنها ارائه نمی‌شود.
