توافق هسته‌ای زیرسایه تهدید تندروها

گسترده شدن حلقه تندروها در دولت ترامپ

اگر حلقه مخالفان برجام در امریکا در دوره ریاست جمهوری باراک اوباما به جمعی از قانونگذاران جمهوریخواه کنگره محدود می‌شد، دایره شعاع آنها در دولت جدید واشنگتن به جمع حداکثری مجلس نمایندگان امریکا و اعضای کابینه جنگ طلب ترامپ گسترده شده است. در حالی که به نظر می‌رسد مواضع ترامپ در قبال برجام به دیدگاه منتقدان برجام در کنگره نزدیک‌تر است و او مایل است تا مطابق با وعده‌ای که در خلال مبارزات انتخاباتی‌اش مبنی بر کناره‌گیری از برجام داده است، عمل کند، این نگاه او با پیچیدگی‌های متعددی از جمله پایبندی سایر طرف‌های توافق هسته‌ای به برجام رو به رو شده است. مانعی که به گفته صاحبنظران بین‌المللی، ترامپ و حامیانش را وادار کرده تا به راه‌های دیگری برای تحت فشار قرار دادن ایران و افزون کردن تحریم‌های ایران این بار به بهانه‌ای غیر از موضوع هسته‌ای بیندیشند. چنانکه دولت امریکا علاوه بر عملکرد ایران در منطقه، پرونده حقوق بشری و برنامه موشکی آن را از عواملی می‌داند که تشدید فشار بر ایران را توجیه می‌کند. روزنامه وال استریت ژورنال چندی پیش در گزارشی به پیش‌بینی اقدامات احتمالی کاخ سفید علیه ایران پرداخت که این اقدامات احتمالی می‌تواند شامل تعمیم تحریم‌ تجاری و مالی به شرکت‌های دیگری باشد که به ارتباط با سپاه پاسداران مظنون هستند. دولت امریکا همچنین مشغول بررسی نحوه جلب حمایت جهانی برای مقابله با اقدامات ایران در ارسال اسلحه به افراد و گروه‌های مسلح تحت حمایت خود در سوریه، لبنان، عراق و یمن است. در همین راستا وزارت دفاع امریکا هم مدعی شده است که در نظر دارد حضور نیروی دریایی ایران در خلیج فارس را با روحیه تهاجمی‌تری به چالش بگیرد زیرا آن را تهدیدی برای امنیت مسیر کشتیرانی و رفت و آمد کشتی‌های تجاری در منطقه می‌داند.

این در حالی بود که پیش از این در دوره ریاست جمهوری اوباما، قایق‌های نیروی دریایی سپاه پاسداران در موارد متعدد به ناوهای امریکایی نزدیک می‌شدند و برخی منابع نظامی امریکایی، این برخورد را تهدیدآمیز توصیف کرده بودند.

برنامه‌هایی که دولت ترامپ برای ایجاد فشار بیشتر علیه ایران و این بار به بهانه‌ای غیر از موضوع هسته‌ای در سر می‌پروراند فارغ از نگرانی سایر کشورهای متحد اروپایی این کشور نیست. چنانکه بنا به گزارش خبرگزاری رویترز، اتحادیه اروپا به دلیل ترس از رویکرد تند رئیس جمهوری امریکا در قبال ایران به دنبال راهی است تا در هفته‌های باقی‌مانده تا برگزاری انتخابات ریاست جمهوری میانه‌روها را در ایران تقویت کند. دیپلمات‌های اتحادیه اروپا می‌گویند که این اتحادیه در تلاش است تا پایبندی‌اش به توافق هسته‌ای و حفظ تعهدش برای بازده اقتصادی را در حالی که تنها چند روز تا انتخابات ریاست جمهوری باقی‌مانده است، نشان دهد. تلاشی که بیش از هر چیز نگرانی آنها از به شکست رسیدن اجرای توافق هسته‌ای را یادآور می‌شود. چه بسا بروز همین نگرانی‌ها بود که باعث شد تا روند قانونگذاری پیش‌نویس طرح تحریمی تازه جمهوریخواهان امریکا که برنامه موشکی و سپاه پاسداران ایران را هدف قرار می‌دهد تا زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ایران به تعویق بیفتد. طرحی که اوایل سال‌جاری از سوی شماری از قانونگذاران از جمله باب کورکر، رئیس کمیته روابط خارجی مجلس سنا کلید خورده بود اما به دلیل آنچه که نگرانی اتحادیه اروپا از اثرگذاری این طرح بر انتخابات ایران خوانده شد، بررسی این تحریم‌ها متوقف شد. با وجود نگرانی اروپایی‌ها از عمق یافتن اختلافات ایران و امریکا بر سر اجرای برجام به نظر نمی‌رسد که آنها برای جلوگیری از رفتارهای غیر قابل پیش‌بینی ترامپ در عرصه بین‌المللی بویژه مواجهه‌اش با ایران مانع تأثیرگذاری باشند.

خواب دلواپسان برای توافق

تهدیدات پیدا و پنهانی که از سوی دولت جدید امریکا برجام را تهدید می‌کند در حالی است که مخالفان داخلی دولت روحانی در آستانه انتخابات ریاست جمهوری امیدوارند تا با تغییر رویکرد ایران در مناسبات خارجی و دوری جستن از مشی اعتدالی دولت یازدهم، سیاست‌های گذشته ایران در دولت نهم و دهم را احیا کنند. این گروه که در محافل سیاسی داخلی دلواپس نامیده می‌شوند، تاکنون مخالفت‌های تندی را علیه دولت نشان داده و با بهره گرفتن از تریبون‌های مختلف و تمسک جستن به تحریف دستاوردهای هسته‌ای دولت، آنها را متهم به عقب نشینی از مطالبات ملی کرده‌اند. این شمار از مخالفان که نام برخی از اعضای سابق مذاکره‌کننده هسته‌ای هم در میان آنها به چشم می‌خورد، دولت را متهم کرده‌اند که در ازای هیچ، پای توافق با قدرت‌های بزرگ را امضا کرده‌اند. این گروه در عرصه رقابت‌های انتخاباتی روی برجام تمرکز کرده‌اند و برای به چالش کشیدن دولت در تأمین مطالبات مردم حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند. شدت گرفتن همین انتقادات بود که چهره‌ها و صاحبنظران سیاسی را بارها به واکنش و پاسخگویی واداشت. کسانی که یادآور شدند مخالفان امروز برجام در رقابت‌های انتخابات چهار سال پیش تنها با رأی چهار میلیون نفر از مردم حمایت شدند. در واکنش به این دست از انتقادات بود که محمدجواد ظریف در گفت‌و‌گو با ایسنا و در تشریح دستاوردهای برجام به‌عنوان مسئول مذاکرات هسته‌ای این گونه پاسخ داد: «بر اساس قطعنامه‌هایی که در دولت دهم در کنگره امریکا با پشتوانه تحریم‌های شورای امنیت صادر شد، اگر همان روند گذشته ادامه می‌یافت، امروز صادرات نفت‌مان به کمتر از 200 هزار بشکه می‌رسید. سؤال من این است که با این میزان صادرات کدام یک از برنامه‌های عادی کشور قابل اجرا بود؟ کدام یک از برنامه‌های رسیدگی به محرومان قابل انجام بود؟» وزیر امور خارجه در ادامه به تهدید جدی تری اشاره داشت که در صورت دست نیافتن به توافق در دولت اوباما متوجه ایران می‌شد. او در این باره گفت: «روزهای ابتدایی شروع به کار دولت یازدهم، قانونی در مجلس نمایندگان امریکا که مدت‌ها درباره آن بحث شده بود به تصویب رسید که بر اساس آن فروش نفت ایران در مدت کوتاهی به صفر می‌رسید و بر اساس آن قانون دولت امریکا دیگر نمی‌توانست حتی با ما مذاکره کند، چون دیگر اختیار تعلیق یا لغو تحریم‌ها را نداشت و این مسأله به اجازه سنا منوط می‌شد. همچنین اگر از سوی سنا این قانون تصویب می‌شد، وارد بحرانی می‌شدیم که آن بحران نه اینکه بگویم به جنگ اما حتماً به شرایط تندتری می‌انجامید.»

این هشدارها در حالی است که اگرچه برجام به‌عنوان یک معاهده حقوقی که از پشتوانه قطعنامه سازمان ملل هم برخوردار است، برای هر دو طرف ایران و 1+5 لازم الاجراست، اما بروز کارشکنی از سوی جناح‌های تندرو در دو طرف اصلی توافق یعنی واشنگتن و تهران می‌تواند به بروز تنش‌های غیر قابل کنترلی بینجامد. کارشکنی‌هایی که در سمت امریکایی می‌تواند در قالب تصویب تحریم‌های جدید به بهانه غیر از موضوع هسته‌ای از جمله برنامه‌های موشکی ایران پدیدار شده و در سوی دیگر به بروز واکنش‌های هیجانی و غیر عقلایی از سوی طرف تندروی ایرانی بینجامد. رفتارهایی که تاکنون با پرهیز دولت روحانی از افتادن به دام سیاست‌های کج دار و مریز ترامپ و پیگیری سیاست مداراجویانه به شکست انجامیده و مانع از آن شده که ایران نخستین کشوری باشد که عنوان نقض‌کننده توافق را یدک بکشد.