به خاطر چند هزار میلیارد تومان ناقابل

 به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از خبرآنلاین،  گمرک یک سازمان حاکمیتی است که مسئولیت نظارت بر صادرات، واردات و ترانزیت کالاها در یک کشور را بر عهده دارد. بسته به وضعیت هر کشور ممکن است نظارت بر هر کدام از این سه کار - صادرات، واردات و ترانزیت - اهمیت بیش‌تری در مقایسه با کشورهای دیگر پیدا کند. مثلاً در ایران به دلیل قرارگیری در مسیر ارتباطی تعداد زیادی از کشور‌ها نظارت بر ترانزیت کالا اهمیت بسیاری دارد؛ یعنی کشورهای زیادی برای صادرات و واردات‌شان از مسیر ایران استفاده می‌کنند.

سیاست‌های دولت در خصوص جابه‌جایی - اعم از ورود و خروج - کالا از مرزهای آن کشور از طریق همین گمرک اعمال می‌شود. اهرم اصلی این اعمال سیاست نیز دریافت عوارض است. مثلاً با بالا بردن عوارض گمرکی واردات یک کالا می‌توانند میزان واردات آن را کاهش بدهند یا با کم کردن عوارض صادرات یک کالا تولیدکنندگان داخلی آن را به صادرات تشویق کنند. هم‌چنین می‌توانند از این طریق با تعریف استانداردهایی برای واردات و صادرات جلوی ورود یا خروج برخی کالاها را بگیرند.

علاوه بر اعمال سیاست‌ها، گمرک دو کارکرد مهم دیگر نیز برای دولت‌ها دارد. اولاً عوارض گمرکی می‌تواند منبع درآمد مهمی برای دولت باشد. و دوم این که نظارت دقیق بر کالاهایی که از مرز می‌گذرد باعث می‌شود دولت بتواند آمار صحیحی از آن‌ها داشته باشد؛ اهمیت این آمارها مثلاً در پیش‌بینی وضعیت کالاهای اساسی در کشور بسیار مهم است.

با این توضیحات معلوم است که در تمامی نقاطی که امکان دارد کالا به یک کشور وارد یا از آن خارج شود، گمرک باید حضور داشته باشد. خوب، البته در این بین حتماً جاهایی هم هست که گمرک حضور ندارد؛ اما باید آن چنان نقاط اصلی را به خوبی پوشش دهد تا حجم ورود و خروج کالا از جاهای دیگر ناچیز باشد.

گمرک علاوه بر دقت در نظارت، باید در کارش سرعت بالایی نیز داشته باشد و صاحبان کالاها را به دردسر نیندازد. برای صاحب کالا اهمیت دارد که عبور دادن کالایش از مبادی رسمی یک کشور - یعنی همان جاهایی که گمرک حضور دارد - چه قدر برایش مشکل ایجاد می‌کند و اگر این مشکلات زیاد باشد، ممکن است مسیر دیگری را برای صادرات، واردات یا ترانزیت کالایش انتخاب کند، که طبیعتاً در مورد صادرات و واردات راهی جز قاچاق باقی نمی‌ماند. قضیه وقتی جالب‌تر می‌شود که این قاچاق از همان مبادی رسمی که گمرک در آن‌ها حضور دارد صورت گیرد؛ یعنی به دلیل ضعف گمرک در نظارت دقیق، سریع و آسان برای صاحب کالا، صاحب کالا بدون پرداخت عوارض کالایش را از مرز کشور عبور می‌دهد و در این بین ممکن است مبلغ ناچیزی رشوه هم به عوامل اجرایی گمرک بدهد. و این شروع قصه‌ی ماست.

گمرک؛ وضعیت ما

یک فروشگاه خیلی بزرگ را در نظر بگیرید. تصوری که ما امروز از یک فروشگاه بزرگ داریم این طور است که مشتریان پس از انتخاب کالاهای مورد نظرشان آن‌ها را به صندوق‌های فروشگاه می‌آورند و صندوق‌دارها با استفاده از بارکدخوان و رایانه در زمانی نسبتاً کوتاه تعداد و نوع کالاها را ثبت می‌کنند و رایانه جمع پولی که مشتری باید بپردازد را محاسبه می‌کند و فاکتور می‌دهد. اگر فروشگاه از حدی بزرگ‌تر باشد، رایانه‌های صندوق‌ها با انبار فروشگاه - که در آن جا هم با استفاده از رایانه ورود و خروج کالاها را ثبت می‌کنند - در ارتباط هستند و بدین ترتیب مشخص است چه قدر از هر جنسی در فروشگاه و انبارش وجود دارد و به شکل دقیق‌تری می‌توانند فروشگاه را مدیریت کنند.

برگردیم به همان فروشگاه خیلی بزرگ خودمان. فرض کنید این فروشگاه اصلاً از رایانه استفاده نمی‌کند! پس برای محاسبه‌ی پولی که مشتری باید بدهد و صدور فاکتور باید زمان زیادی صرف شود. طبیعتاً مشتریان ترجیح می‌دهند از فروشگاه‌های دیگر خرید کنند. حالا اگر به هر دلیلی مجبور باشند از این فروشگاه خرید کنند باید در صف‌های طولانی منتظر بمانند تا پول اجناس را بدهند. طبیعی است که مشتریان این فرایند را دوست نداشته باشند؛ باید زمان زیادی معطل بمانند و در نهایت پول بدهند. برای آن‌ها چه قدر خوب می‌شود که بتوانند بدون مراجعه به صندوق از فروشگاه خارج شوند! حالا فرض کنید صندوق‌دارها هم آدم‌های خیلی درستکاری نباشند و نظارت درستی هم بر کارشان نباشد؛ مشتری‌ها (البته متقلب‌هایشان) به راحتی می‌توانند با پرداخت مبلغی به خود صندوق‌دار - که می‌توانید اسمش را رشوه بگذارید - به او بگویند که بخشی از جنس‌ها یا اصلاً همه‌اش را نبیند! این طوری مشتری هم کم‌تر معطل می‌شود و هم کم‌تر پول می‌دهد، چیزی هم گیر صندوق‌دار می‌آید. همه راضی، گور بابای صاحب فروشگاه! علاوه بر زیان فروشگاه از طریق وصول نشدن قیمت اجناس، به طور دقیق مشخص نیست از هر جنس چه قدر در فروشگاه وجود دارد و فروشگاه را به خوبی نمی‌توان مدیریت کرد.

فروشگاهی که مثال زدیم شاید کمی دور از ذهن به نظر بیاید؛ کلاه گذاشتن بر سر دیگران این قدر عمومی نیست، قاعدتاً فروشگاه خیلی زود ورشکسته می‌شود و .... اما وضع گمرک ما تا همین چند وقت پیش - و شاید حتی همین الآن - بی‌شباهت به این فروشگاه نیست. فضایی ایجاد شده است که کلاه گذاشتن بر سر گمرک برای خیلی‌ها زشت به نظر نمی‌رسد. گمرک هم ورشکسته نمی‌شود، چون صاحبش بیت‌المال است.

شکل زیر نمونه‌ای از شیوه‌ی ثبت اطلاعات در فرایندهای قدیمی گمرک‌‌های کشور را نشان می‌دهد. چگونه می‌توان از داخل چنین برگه‌هایی، اطلاعات درستی از وضعیت مبادلات خارجی کشور داشت؟ در طول فرایندهای قدیمی گمرک، بارها اطلاعات مربوط به هر محموله به شکلی مشابه همین تصویر ثبت می‌شود. اما ممکن است هیچ کدام از این ثبت‌ها درست نباشد؛ اصلاً معلوم نیست اطلاعاتی که در یک بخش ثبت شده، همانی باشد که در جای دیگر نوشته‌اند. در چنین سیستمی، طبیعتاً امکان نظارت بر عملکرد کارمندانی که خدمات گمرکی را ارائه می‌دهند نیز وجود ندارد.

پیش از ایجاد سامانه جامع امور گمرکی بخش عمده‌ای از رویه‌های گمرکی‌ای که برای ورود و خروج کالاها باید طی شود و از طریق همین رویه‌ها نظارت‌های گمرک اعمال شود، به همین شکل دستی انجام می‌شد. البته مسئولان گمرک وقتی مشکلات متعدد این رویه‌ها را دیده بودند، در مقاطع مختلف زمانی به فکر استفاده از فناوری افتاده بودند؛ اما به شکل بد. مثلاً در زمان‌های مختلف آمده‌اند برای حل یکی از مشکلات در رویه‌های دستی گمرک یک گوشه‌ی کار را غیردستی کرده‌اند، در حالی که جای دیگر رویه ایراد اساسی داشته است.

نتیجه این شده است که مشابه همان فروشگاه، مجموعه‌ای از انسان‌ها که در این رویه‌های گمرکی دخالت داشته‌اند - اعم از صاحبان کالا و نمایندگان‌شان، رانندگان تریلی‌ها که بارها را حمل می‌کنند و هم‌چنین کارکنان گمرک - به سیستمی فاسد عادت کرده‌اند. البته خیلی از این آدم‌ها خودشان را پاک نگه داشته‌اند؛ اما کل مجموعه طوری است که افراد را به سمت تخلف می‌کشاند. بنابراین ما با یک رویه‌ی ناسالم اما عادی برای این افراد مواجه هستیم؛ بسیاری از صاحبان کالا به جای آن که عوارض گمرکی به دولت بدهند، مبلغی بسیار کم‌تر به عوامل دولت می‌دهند. و این‌ها همه یعنی ما با تعداد زیادی قاچاقچی که ظاهرشان با تاجرهای سالم فرقی نمی‌کند مواجه هستیم.

به صورت خلاصه می‌توان برای فرایند قدیمی گمرک کشور، این معایب را برشمرد:

    یکپارچه نبودن زیرسیستم‌های موجود در فرایندهای گمرکی

    عدم وجود بستر مناسب جهت انتقال امن داده‌ها در کل کشور

    روش نامناسب جمع‌آوری اطلاعات

    ضعف زیرساخت‌های ارتباطی و نرم‌افزاری

    نبود روش موثر در جلوگیری از فساد اداری

    همسان نبودن فرآیندها در گمرکات مختلف

به این ترتیب گمرک در هر سه کارکردش ضعیف عمل می‌کرد و تا حدی می‌کند:

    اعمال سیاست‌ها؛ وقتی صاحب کالا عوارض ندهد یا خیلی کم‌تر از آن چه باید، بدهد، طبیعتاً زیاد یا کم بودن عوارض مد نظر دولت برایش فرق زیادی نمی‌کند. مثلاً فرض کنید یک نفر می‌خواهد یک میلیارد تومان کالا وارد کند. اگر عوارض گمرکی به صورت کامل گرفته شود، برای او تفاوت بین عوارض 10 و 20 درصد به اندازه‌ی 100 میلیون تومان است؛ در حالی که در سیستم فاسد ممکن است 5 میلیون تومان باشد! مشخص است که این 5 میلیون تومان تأثیر چندانی بر تصمیم او بر وارد کردن یا نکردن آن کالا نمی‌گذارد.

    کسب درآمد؛ نیاز به توضیح ندارد که در چنین وضعی درآمد دولت از گمرک کم‌تر از آن چه باید باشد، هست.

    تعیین آمارهای دقیق؛ فقط کافی است جست‌وجویی در اظهارات مسئولان و گزارش‌های سازمان‌های مختلف کشور درباره‌ی آمار واردات و صادرات در سال‌های گذشته بکنید. اگر توانستید آمار درستی از میزان واردات پیدا کنید که مسئول یا سازمان دیگری خلاف آن را نگفته باشد، یک جایزه دارید! وقتی به درستی کالاهایی که از مبادی رسمی کشور عبور می‌کنند ثبت نشوند، طبیعی است که آمار دقیقی هم نداشته باشیم. البته بخشی از این نداشتن آمار به عبور کالا از نقاطی که گمرک حضور ندارد هم برمی‌گردد؛ اما سهم این موضوع در مقایسه با ضعف گمرک کم است.

گمرک در اصلاح رویه گفته شده با چند گروه مواجه بوده و هست: یک دسته قاچاقچی به ظاهر محترم که گردن‌هایشان با تبر هم زده نمی‌شود؛ تعداد زیادی آدم که گرچه به اندازه‌ی دسته‌ی اول کثیف نیستند ولی به یک سیستم کثیف عادت کرده‌اند؛ و برخی از مسئولان که توانایی اصلاح اساسی را ندارند، اگر خودشان ذی‌نفع در این فساد نشده باشند! در این بین، بارها تعدادی از همین مسئولان در این حرکت اصلاحی، سنگ‌اندازی نیز کرده‌اند.

گمرک؛ رویه‌ی قدیم، رویه‌ی جدید

اشاره شد که رویه‌ی قدیمی گمرک بیش‌تر دستی است؛ یعنی گرچه تا حدی استفاده از رایانه وارد آن شده است، اما هنوز انسان‌ها دخالت زیادی در آن دارند. در رویه‌ی جدیدی که طراحی شده است، بیش از آن که مراحل قانونی واردات، صادرات و ترانزیت تغییر کرده باشد، چگونگی طی کردن این مراحل تغییر کرده است. در این جا مراحل رویه‌ی جدید واردات را به اختصار توضیح می‌دهیم و از تفاوتش با رویه‌ی قدیمی می‌گوییم؛ رویه‌های قدیم و جدید برای صادرات و ترانزیت نیز تفاوت‌های مشابه با رویه‌‌های قدیم و جدید واردات دارند.

شکل زیر را در نظر بگیرید. واردکننده یا نماینده‌اش پس از گرفتن مجوزهای لازم از مراجع قانونی برای وارد کردن کالا (که بسته به نوع کالا این مراجع ممکن است متفاوت باشند؛ مثلاً برای یک کالا ممکن است مجوز وزارت فرهنگ هم لازم باشد و برای کالای دیگر نه.) و رسیدن کالایش به یکی از گمرک‌های کشور، به آن جا مراجعه می‌کند. بخش عمده‌ی واردات ما از طریق دریا صورت می‌گیرد؛ پس معمولاً صاحبان کالا یا نماینده‌هایشان به گمرک یکی از بنادر می‌روند و با ارائه‌ی مجوزهای لازم، درخواست ترخیص کالا می‌کنند.

پس از تأیید مدارک واردکننده، محموله که از قبل وارد انبار گمرک یا اداره‌ی بنادر - که یک سازمان دولتی دیگر است - شده، برای تأیید استانداردهای لازم بررسی می‌شود. پس از تأیید کالا از سوی بخش استاندارد، به واردکننده یا نماینده‌اش مجوز بارگیری می‌دهند و او با مراجعه به پایانه‌ی حمل و نقل، تعدادی تریلی برای انتقال کالایش از گمرک به داخل کشور کرایه می‌کند.

راننده‌ی تریلی با ارائه‌ی مجوز بارگیری وارد گمرک می‌شود. سپس تریلی روی باسکول می‌رود تا وزنش پیش از بارگیری ثبت شود. بعد از آن برای بارگیری به انبار مراجعه می‌کند. در مرحله‌ی بعد تریلی بار دیگر روی باسکول می‌رود تا وزنش پس از بارگیری هم ثبت شود و با کم کردن وزن تریلی در هنگام ورود، وزن بار به دست آید. سپس یک نفر - که ارزیاب نام دارد - بار را از نظر تعداد و نوع بررسی می‌کند تا به صورت حدودی معلوم شود که با تعداد و نوع اظهار شده از سوی واردکننده انطباق دارد یا نه.

در مرحله‌ی بعدی اسناد ورود کالا بررسی می‌شوند و در صورتی که تخلفی وجود داشته باشد، جریمه‌های مربوط به آن دریافت می‌شود. نهایتاً برگه‌ای به نام «پته‌ی عبور» به راننده‌ی تریلی داده می‌شود تا با استفاده از آن بتواند از گمرک خارج شود. در پته‌ی عبور اطلاعاتی هم‌چون نام راننده، پلاک تریلی، وزن تریلی، محل بارگیری و مسیر تردد قید شده است. علاوه بر کاربرد این برگه در موقع خروج از گمرک، در بین مسیر هم پلیس راه می‌تواند با متوقف کردن تریلی و بررسی پته، تخلف‌هایی مثل تفاوت وزن تریلی با وزن ثبت شده در پته را شناسایی کند.

شرحی که در بالا آمد، خلاصه‌ای از رویه‌ی گمرکی واردات است. این مراحل برای این طراحی شده‌اند تا جلوی هر گونه تخلف گرفته شود؛ غافل از آن که در گمرک‌های کشور ما این رویه‌ی طولانی هم به دلیل اجرای بد نمی‌توانست جلوی تخلف را بگیرد. درباره‌ی تخلف‌های هر کدام از این مراحل می‌شود به تفصیل صحبت کرد؛ اما برای طولانی نشدن بحث فقط یک مثال می‌زنیم.

گفتیم که تریلی پس از ورود به گمرک، وزن‌کشی می‌شود و این وزن اولیه از وزنش در موقع خروج (با بار) کم می‌شود تا وزن بار به دست آید. اما در رویه‌ی دستی قدیمی در عمل چه اتفاقی می‌افتد؟ بسیاری از تریلی‌ها با یک بار وزن‌کشی، بارها وارد گمرک می‌شوند! و در همان یک بار اگر وزن‌شان را متخلفانه ثبت کرده باشند (مثلاً در موقع ورود هم در تریلی بار داشته باشند و در زمان حضور در گمرک آن را تخلیه کنند!)، لازم نیست زحمت تکرار این تخلف را در دفعه‌های بعدی بکشند. بدین ترتیب وزن بارشان کم‌تر از مقدار واقعی ثبت می‌شود. اما در رویه‌ی جدید چون قبض‌های باسکول با استفاده از رایانه صادر می‌شوند و باید در هر بار ورود تریلی در رایانه‌ی مرکزی (سرور) گمرک هم ثبت شوند، امکان ورود چندین‌باره با یک قبض وجود ندارد؛ بنابراین تخلف در ثبت وزن اولیه هم دشوار‌تر می‌شود. ضمن آن که به دلیل ویژگی‌های دیگر رویه‌ی جدید، امکان تخلف از این هم کم‌تر خواهد بود.

به صورت مختصر، مزایای سامانه‌ای که در حال اجرا است، عبارت‌اند از:

    کاهش دخالت انسانی و جلوگیری از امضاهای طلایی و در نتیجه کاهش قاچاق کالا از مبادی رسمی

    افزایش درآمدهای گمرکی دولت

    استانداردسازی فرآیندهای گمرکی

    آمارگیری آسان‌تر و معتبرتر از تجارت خارجی

    دسترسی آسان به سوابق کاری از طریق ایجاد پرونده‌های الکترونیکی و بایگانی الکترونیک

    امکان استعلام الکترونیک اسناد و جلوگیری از جعل اسناد گمرکی

    تقویت نظارت بر عملکرد کارمندان.

در نتیجه‌ی این فواید، گمرک در ایفای هر سه نقش خود تواناتر خواهد شد: کارایی بیش‌تر در اعمال سیاست‌ها، افزایش درآمدها و دسترسی آسان به آمارهای معتبر.

گمرک؛ هـــزاران مـــیلیارد تومان

افزایش درآمدهای گمرکی را به عنوان یکی از نتایج اجرای سامانه‌ جامع امور گمرکی نام بردیم، خوب است بدانید که دو سال پیاپی است که درآمدهای گمرک بیش از میزان پیش بینی شده در لایحه بودجه تحقق می یابد در حالی که تا قبل از اجرای این سامانه کمتر از 80 درصد درآمد پیش بینی شده در بودجه توسط گمرک محقق می شد.

درباره‌ی درآمد سالانه‌ی گمرک کشور صحبت از اعداد چند هزار میلیارد تومانی است. این چند هزار میلیارد تومان را اصلاً نمی‌خواهد با مبالغ اختلاس ها مقایسه کنید. اما حداقل می‌شود به این نتیجه رسید که ارزش کار سامانه جامع امور گمرکی با پیمانه‌ی هزار میلیارد تومانی سنجیده می‌شود؛ این که این پروژه دقیقاً چند پیمانه می‌ارزد را نمی‌دانیم!