آسمان برای همه کارتن‌خواب‌ها یک رنگ نیست!
کارتن خوابی در ایران پدیده‌ای است که توانسته طی دو دهه اخیر به یکی از کلیدواژه‌های حوزه آسیب‌های اجتماعی تبدیل شود.
ایران هم اکنون بیش از 40 هزار کارتن خواب دارد که بیش از 15 هزار نفر از این تعداد، روزها در حاشیه کلانشهر تهران بویژه «اسلامشهر» و «شهریار»، «زیر پل‌ها»، «کنار اتوبان‌ها» و حتی خیابان‌های منتهی به پارک‌های بدسابقه مثل «شوش» و «هرندی» زندگی می‌کنند. جای خواب برخی کارتن‌خواب‌ها البته در زمستان از داخل خیابان‌ها و جوی‌ها به گرمخانه‌ها و پناهگاه‌ها تغییر می‌کند، با این حال این پدیده فقط مختص ایران نیست و در همه کشورها از جمله کشورهای اروپایی و امریکایی هم به چشم می‌خورد. با این تفاوت که دراین کشورها، کارتن خوابی، بیشتر از مصرف الکل ناشی می‌شود تا موادمخدر!
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از ایران ، هم اکنون چیزی در حدود 100 میلیون بی‌خانمان در سراسر جهان زندگی می‌کنند که به گفته گروه‌های حمایت از بی‌خانمان‌ها، تعدادشان بیشتر از این حرف‌هاست. 85 درصد از این بی‌خانمان‌ها را مردان مجرد تشکیل می‌دهند و بقیه زنان هستند. برآوردهای غیر رسمی حاکی از این است که 5 هزار زن کارتن خواب هم در ایران وجود دارند.
آمار‌ها نشان می‌دهد که در سال 2009 تعداد استفاده‌کنندگان از خدمات بی‌خانمان‌ها در اتریش 3 هزار و 907 نفر و در سال 2011، تعداد بی‌خانمان‌ها در دانمارک 5 هزار و 29 نفر بوده است (البته آمار دیگری تعداد بی‌خانمان‌ها در دانمارک را بین 10 تا 15 هزار نفر تخمین می‌زند که نیمی از آنها در کپنهاگ ساکن هستند.) در انگلستان در سال 2013، حدود 112 هزار و 70 نفر بی خانمان سرشماری شده که 6 هزار و 437 نفرآنها در لندن زندگی می‌کنند.
در فرانسه تعداد بی‌خانمان‌ها در سال 2012 حدود 103 هزار نفر شمارش شده که حدود 30 هزار نفر آنها کودک بوده‌اند. در سال 2012 در آلمان هم 284 هزار نفر مکانی برای زندگی نداشته‌اند که این آمار نسبت به سال 2010 افزایش 15 درصدی را نشان می‌دهد.
در سوئد هم تعداد بی‌خانمان‌های شناسایی شده 34 هزار نفراعلام می‌شود، با وجود این تنها کشوری که با وجود فقیر بودن، معضل بی‌خانمانی ندارد، کوبا است که می‌توان گفت علت مهم آن سیاست‌های دولتی در پایین نگهداشتن قیمت مسکن است و نیز حفظ ارزش‌های خانواده و وجود خانواده‌های گسترده در این کشور که گاهی چند نسل با هم زندگی می‌کنند.
از سویی دیگر، براساس آمار سایت «راه حل‌های اجتماعی»، 564 هزار و 708 نفر از افراد زیر 24 سال در امریکا حداقل تجربه یک شب بی‌خانمانی را در امریکا داشته‌اند. این سایت در مقاله‌ای با عنوان «آمار تکان دهنده بی‌خانمان‌ها در سال 2016» اعلام کرده که از این تعداد 15 درصدشان، جزو بی‌خانمان‌های مزمن محسوب می‌شوند که یا معلول بوده و یا درد بی‌خانمانی را برای یکسال یا بیشتر تجربه کرده‌اند. «خیابان‌ها»، «خودروهای شخصی» و البته «پناهگاه‌های ویژه» و «مسکن‌های موقت یارانه‌ای» حالا جای خواب بی‌خانمان‌های امریکاست.
علاوه بر این تعداد زیادی سازمان غیر انتفاعی هم در امریکا فعالند که کار اصلی شان، رفع نیازهای بی‌خانمان‌هاست، مثل سازمان «ائتلاف ملی مسکن» که برای حمایت از کم درآمدها، راه‌اندازی شده است اگرچه این سازمان‌ها هم در حال حاضر با کمبود بودجه برای ایجاد مسکن کافی رو به رو شده‌اند. طبق اسنادی که از جامعه امریکا منتشر شده، دولت برای حمایت از بی‌خانمان‌ها، دو نوع برنامه اصلی «مسکن موقت» و «دائمی» را در دستور کار قرار داده است. مسکن موقت، بی‌خانمان‌ها را تا زمانی که سرپناهی پیدا کنند، تحت حمایت قرار می‌دهد. علاوه بر این برخی خیریه‌ها و سرپناه‌های شبانه، ساختمان‌هایی را خریداری کرده‌اند تا به جای خانه‌های موقت و انتقالی، برای بی‌خانمان‌ها خانه‌های دائمی فراهم کنند. این طرح البته از سال 2009 برای افراد بی‌خانمانی که مشکل سوءمصرف مواد یا مسائل بهداشت روانی داشتند، ایجاد شد. این طرح اجازه می‌دهد تا مردان و زنان بی‌خانمان بدون نیاز به درمان، به طور مستقیم از خیابان به آپارتمان خصوصی منتقل شوند. این کار به آنها کمک می‌کند تا زودتر به وضعیت عادی برگشته و با اعتیاد و یا بیماری روانی مقابله کنند.
دولت سوئد هم به عنوان یک دولت پیشرو برای کارتن‌خواب‌ها، برنامه ویژه ای با عنوان «سقفی روی سر شما» دارد، این طرح در واقع اجازه نمی‌دهد تا هیچ شهروند سوئدی بدون سرپناه بماند. این درحالیست که سازمان‌های خیریه هم برای مهاجران غیرقانونی تا زمانی که شغل مناسب پیدا می‌کنند، از سه ماه تا یکسال آپارتمان اجاره می‌کنند.
درکشوری مثل انگلستان هم وبسایتی به نام «استریت لینک» طراحی شده تا مردم بتوانند درباره کارتن‌خواب‌ها به مقامات محلی هشدار بدهند.این وبسایت روی یک اپلیکیشن موبایلی نیز طراحی شده تا مردم وقتی کارتن خوابی را در خیابان ببینند، در نخستین قدم، او را به سازمان‌های محلی متصل کرده و و مورد حمایت قرار بدهند. البته این یک پروژه دولتی است و هدفش هم پایان دادن به کارتن خوابی است. اگرچه سازمان‌های مردم نهاد و خیریه‌ها نیز به عنوان واسطه عمل می‌کنند.
اما حمایت‌های دولتی در کشورهای آسیایی و اقیانوسیه هم تا حدودی شبیه به کشورهای اروپایی درحال اجراست. برای مثال دولت هندوستان برای بی‌خانمان‌ها، سرپناه‌های شبانه ساخته است، اگرچه این سرپناه‌ها امکانات مناسب را ندارند و بی‌خانمان‌ها بازهم ترجیح می‌دهند در فصول گرم سال در خیابان‌ها یا پارکینگ‌ها بخوابند.
هندوستان با داشتن یک میلیون و 770 هزار نفر بزرگترین آمار بی‌خانمان‌ها را به خود اختصاص داده که حدود 15 درصد جمعیت این کشور را شامل می‌شود.
در ایران هم البته امکانات مشابهی پیش بینی شده تا کارتن‌خواب‌ها بویژه در فصول سرد سال به این مراکز مراجعه کنند. هم اکنون 16 مددسرا با ظرفیت بیش از 2 هزار تخت در تهران از سوی شهرداری تهران به کارتن‌خواب‌ها، خدمات هتلینگ مثل یک وعده غذای گرم، جای خواب و حمام داغ ارائه می‌دهند. این مددسراها بتازگی خدمات کاهش آسیب نیز به لیست خدمات خود اضافه کرده‌اند. علاوه بر این، سازمان بهزیستی نیز 12 مرکز شبانه روزی نگهداری از کارتن‌خواب‌ها دارد که در سال پذیرای بیش از 5 هزار کارتن خواب است. به این دو نهاد باید سازمان‌های خیریه و سازمان‌های مردم نهاد کاهش آسیب هم اضافه کرد که در ایران نقش پررنگی در حمایت از کارتن‌خواب‌ها با ارائه وعده غذایی گرم بویژه در نقاط پر خطر و آسیب زا و ایجاد پناهگاه‌های امن برای زنان و دختران معتاد کارتن خواب دارند.
بی خانمان‌ها معمولاً کجا زندگی می‌کنند؟
خارج از منزل: افراد بی‌خانمان با یک کیسه خواب، چادر و جعبه مقوایی بزرگ در پارک یا زمین خالی می‌خوابند.
حاشیه شهر: بی‌خانمان‌ها با وسایلی متشکل از چادرهای برزنتی و پتو اغلب در نزدیکی شهرک‌های صنعتی، ایستگاه‌های راه‌آهن، بزرگراه‌ها و ترمینال‌های بین راهی به شکل دائمی چادر می‌زنند. در حاشیه شهرها آنها اغلب با سازه‌های چوبی پناهگاه نیمه دائم درست می کنند.
زاغه‌ها: این پناهگاه‌ها هم در اطراف راه‌آهن و خطوط حمل و نقل بین شهری درست می‌شوند. ویژگی غالب این آلونک‌ها ساختار محکم آنهاست. شبیه یک پناهگاه چوبی که سقف دارد و در و پنجره‌های آن با میخ محکم شده است.
وسایل نقلیه: اتومبیل ها یا کامیون‌ها پناهگاه موقتی یا گاهی طولانی مدت برای کسانی است که تازه از خانه بیرون زده‌اند. برخی از افراد در وسایل نقلیه تفریحی، اتوبوس‌ها، وانت‌ها، خودروی سواری و یا ماشین‌ها زندگی می‌کنند. به گزارش «هافینگتون پست» این‌ها همان «بی خانمان‌های فضایی» هستند که سریع ترین رشد از جمعیت بی‌خانمان‌ها را تشکیل می‌دهند.بسیاری از شهرها در ایالات متحده امریکا یا اروپای شمالی برنامه پارکینگ‌های امن دارند که بی‌خانمان‌ها می‌توانند داخل وسایل نقلیه در این پارکینگ‌ها بخوابند.
پناهگاه‌ها: پناهگاه‌های اضطراری در هنگام آب و هوای سرد توسط کلیساها یا سازمان‌های خیریه راه‌اندازی می‌شوند. این پناهگاه‌ها تختخواب تاشو دارند. لباس‌های تمیز و غذا در اختیار بی‌خانمان‌ها قرار می‌دهند.
کافی نت‌های 24 ساعته:به گزارش گاردین در ژاپن بیش از 5 هزار پناهنده در کافه‌های 24 ساعته می‌خوابند. برآورد می‌شود بیش از 75 درصد از کافه‌های ژاپن در اختیار کسانی است که شب‌ها جایی برای خوابیدن ندارند و این یک منبع فوق‌العاده درآمد برای کافی نت‌های 24 ساعته است.
دوستان و خانواده: این‌ها افرادی هستند که به طور موقت شب‌ها در خانه دوستان یا اعضای خانواده شان می‌خوابند و به اصطلاح couch surfing نامیده می‌شوند. گرچه به ندرت به عنوان کارتن خواب شناخته می‌شوند.
تونل‌های زیرزمینی: تونل‌های زیرزمینی مانند مترو یکی از مکان‌های دائمی و محبوب بی‌خانمان‌هاست.این نوع پناهگاه‌ها در نیویورک خیلی رایج هستند که به ساکنان آنها Mole people می‌گویند.
علل بی‌خانمانی
دکتر سیمین کاظمی، جامعه شناس با بیان اینکه در کشورهای اروپایی و امریکایی، بیشتر الکلی‌ها به کارتن خوابی تن می‌دهند تا مصرف‌کنندگان مواد، می‌گوید: البته اخیراً گفته می‌شود تعداد زیادی از کارتن‌خواب‌هایی که در کشورهای غربی زندگی می‌کنند، جزو جمعیت مهاجر هستند که بعد از جنگ سوریه و عراق به اروپا مهاجرت کرده‌اند. جالب اینکه بخشی از کارتن‌خواب‌های شمال اروپا را هم مهاجرانی از اروپای شرقی تشکیل می‌دهند.
وی با بیان اینکه نظرات درباره کارتن‌خواب‌ها در کشورهای توسعه یافته متفاوت است، تأکید می‌کند: برخی می‌گویند که در آلمان تعداد مهاجران کمتر است، اما در لندن و پاریس بیش از سایر کشورهای اروپایی، کارتن خواب وجود دارد. کاظمی با بیان اینکه در کشورهای غربی، خدمات دولتی و غیردولتی، برای کمک به بی‌خانمان‌ها وجود دارد، می‌گوید: از جمله وجود پناهگاه‌های دولتی و همچنین گروه‌های خیریه که مبادرت به اهدای سوپ، کیسه خواب و لباس‌های گرم به بی‌خانمان‌ها می‌کنند. وی درباره علل بی‌خانمانی هم اینطور توضیح می‌دهد: علل بی‌خانمانی از فردی تا ساختاری متفاوت است، بخشی از بی‌خانمان‌ها افرادی هستند که اختلالات روانی دارند، تعدادی الکلی و معتاد به موادمخدر هستند و تعداد بیشتری هم قربانی شرایط اقتصادی اجتماعی و سقوط ناگهانی یا تدریجی ناشی از این شرایط هستند. در واقع جمع چند علت موجب بی‌خانمانی می‌شود. بنابراین برای پیشگیری از گسترش بی‌خانمانی همه این علت‌ها را باید در نظر گرفت. با این حال مهم‌ترین مسأله‌ای که در رویکرد به بی خانمانی باید مورد توجه قرار گیرد، آموزش و ایجاد اشتغال و برقرار کردن پیوند دوباره آنها با جامعه‌ای است که طردشان کرده است. در واقع راه حل‌های خیریه ای ممکن است فقط به تداوم بی‌خانمانی کمک کند.
عباس دیلمی زاده، مدیرعامل جمعیت خیریه «تولد دوباره» در ابتدا کارتن خوابی را به دو قسمت تقسیم می‌کند. نخست کارتن خوابی که تحت تأثیر فقر اتفاق می‌افتد و دوم کارتن خوابی که براثر سوء مصرف مواد و الکل است. او البته معتقد است که بین فقر و مصرف مواد، رابطه دو سویه و معناداری وجود دارد.
او می‌گوید در جوامعی که سیستم‌های رفاه اجتماعی، کمرنگ‌تر است و دهک‌های پایین مورد حمایت اجتماعی قرار نمی‌گیرند، مسأله کارتن خوابی هم جدی تر و بیشتر است.
دیلمی‌زاده با بیان اینکه در جوامع توسعه یافته هم کارتن خوابی وجود دارد، اما دو مدل برنامه برای بی‌خانمان‌ها اجرا می‌شود، می‌گوید: کارتن‌خواب‌ها در این کشورها طرد نشده و به حاشیه شهر نمی‌روند، از طرفی شهرداری و دولت با در اختیار قرار دادن سرپناه، وعده‌های غذایی ساده و حتی کارهای دست پایین در محل‌های خاص از این افراد حمایت می‌کنند. برای همین شما در کشورهای اروپایی، درست در مرکز شهر جایی که راه‌آهن مرکزی قرار دارد، براحتی کارتن‌خواب‌ها را می‌بینید که دورهم جمع شده‌اند. این افراد روزها در مراکز کاهش آسیب، الکل یا مواد مصرف کرده و شب‌ها در سرپناه‌ها می‌خوابند. حتی مشاهده شده که تعداد زیادی از آنها کارت‌های مخصوص دارند که می‌توانند به طور رایگان از مترو و اتوبوس استفاده کرده یا وعده غذایی گرم دریافت کنند.
دیلمی زاده با اشاره به وضعیت کارتن‌خواب‌ها در امریکا اینطور توضیح می‌دهد که در آنجا دومدل برنامه رفاه اجتماعی متناسب با حاکمیت دو جناح «دموکرات» و «جمهوریخواه» اجرا می‌شود. چراکه دموکرات‌ها معتقدند که باید از بودجه عمومی و مالیات برای رفاه اجتماعی استفاده کرد، به همین علت هم دولت اوباما در رابطه با بیمه دچار مشکلات متعددی شد. وی با تأکید بر اینکه در کشورهای اروپایی، هر کشور برنامه رفاه اجتماعی ویژه ای دارد، می‌گوید: با این حال کشورهای اسکاندیناوی مثل سوئیس قوی‌ترین برنامه‌های رفاه اجتماعی را برای نیازمندان دارند. از طرفی هر چه به شرق اروپا نزدیک می‌شویم، مدل حمایت‌ها ضعیف می‌شود.
وی با بیان اینکه در کشور به دو برنامه کاملاً متفاوت نیاز داریم، می‌گوید: ما در سال‌های آینده، در دوران پسا تحریم، توسعه اقتصادی و صنعتی خواهیم داشت، بنابراین از امروز باید پیوست‌های اجتماعی به برنامه‌های توسعه ای اضافه شود. براساس مطالعات شیوع شناسی در ستاد مبارزه با مواد مخدر، در محیط‌های صنعتی، تعداد مصرف‌کنندگان مواد بسیار زیاد است. بنابراین اگر به این مسأله توجه نشود، صنایع مادر، مولد بخش بزرگی از کارتن خوابی در کشور خواهند شد. گروه دوم، کارتن‌خواب‌های امروز جامعه هستند که طرد یا جمع‌آوری آنها راه حل درستی نیست. تنها یک مسکن موقتی است و باید حتماً برای آنها برنامه بلندمدت داشته باشیم و هیجانی برخورد نکنیم.
