۲۰۱۶ سالی برای رونق نفت

خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا و انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور آمریکا نیز دو شوک دیگری بود که جهان با آن مواجه و بیش از پیش نگران قدرت گرفتن پوپولیست شد. افزایش قدرت پوپولیسم به معنای افزایش ریسک سیاسی و چشم‌انداز ضعیف اقتصادی است.

در اوایل سال 2016 نفت به کف 13 سال خود رسید، اما با حصول توافق در اوپک طلای سیاه سال 2016 را با ثبت رشد 52 درصدی سالانه به پایان برد که بیشترین رشد سالانه قیمت‌ها از سال 2009 محسوب می‌شود اما بین نفت‌های شاخص، سبد نفتی اوپک با 67 درصد رشد، بیشترین رشد قیمتی را به خود اختصاص داد. سبد نفتی اوپک طی یک سال بیش از 21 دلار معدل 67 درصد افزایش یافته است. رشد بالای قیمت نفت در حالی رخ داد که در ابتدای سال کارشناسان چنین برآوردی از قیمت‌ها نداشتند و کسی گمان نمی‌کرد اوپک برای حمایت از قیمت‌ها اقدامی انجام دهد. نگاهی به برآورد 13 بانک بزرگ جهانی از قیمت نفت در فوریه 2016 که ازسوی وال‌استریت ژورنال منتشر شده، نشان می‌دهد این 13 بانک به‌طور میانگین انتظار داشته‌اند قیمت نفت خام آمریکا در سال 2016 کمتر از 40 دلار باشد و تنها بانک مریل لینچ و استاندارد چارتر قیمت نفت را در پایان سال بالای 50 دلار پیش‌بینی کرده بودند.

شکستن کف 13 ساله

سال 2016 در حالی شروع شد که اختلاف بین اعضای اوپک در بیشترین سطح خود قرار داشت و نفت خام آمریکا و نفت برنت حدود 37 دلار بر بشکه نوسان می‌کردند. چراکه در آخرین نشست اوپک در سال 2015 اختلاف بین اعضای این سازمان بر سر سقف تولید اوپک موجب حذف کلی آن شده بود. در نشست دسامبر 2015 اوپک، عربستان به بهانه عضویت اندونزی در این سازمان قصد داشت سطح تولید اوپک را که 30 میلیون بشکه در روز بود، 2میلیون بشکه افزایش دهد که با مخالفت ایران و دیگر اعضای این سازمان مواجه شد. اختلاف بر سر این موضوع به حدی بود که سقف تولید این سازمان برداشته شد. هرچند اعضای اوپک مدت‌ها بود که به سقف تولید پایبند نبودند، اما نبود سقف تولید موجب شد بسیاری اعلام کنند اوپک قدرت خود را به‌طور کامل از دست داده و بازار نفت بی‌متولی شده است. این سیگنال در کنار برخی عوامل اقتصادی از جمله وضعیت نامساعد اقتصاد چین و افزایش نرخ بهره در آمریکا که برای اولین‌بار در 9 سال اخیر روی داده بود، موجب شد که نفت در دو ماه ابتدایی سال در قیمت‌های بسیار پایینی معامله شود. به‌طوری‌که قیمت نفت خام آمریکا در 11 فوریه 2016 به 21/ 26 دلار بر بشکه رسید که کمترین سطح خود طی 13 سال گذشته بود. نفت برنت نیز کف 13ساله خود را در ماه ژانویه تجربه کرد، در 20ژانویه هربشکه نفت برنت 88/ 27 دلار معامله شد.

اما در ادامه سال اختلال در عرضه نفت در برخی نقاط جهان، قیمت‌ها را در مسیر افزایشی قرار داد. از سویی وقوع آتش‌سوزی در ایالت آلبرتای کانادا به مدت چند ماه بیش از یک میلیون بشکه از عرضه جهانی نفت کاست. از سویی افزایش درگیری با گروه‌های تروریستی در نیجریه افت حدود 600هزار بشکه‌ای تولید این کشور را به دنبال داشت و کاهش تولید برق در ونزوئلا موجب کاهش بیش از 200 هزار بشکه‌ای تولید این کشور شد. همچنین تحرکات تروریستی در عراق و انجام اعتصابات کارگری در کویت کاهش عرضه در سه ماهه دوم سال را تشدید کرد. به گزارش دنیای اقتصاد، اختلالات عرضه به حدی بود که موجب شد بازار نفت در سه ماه دوم سال از فاز مازاد عرضه وارد فاز کسری عرضه شود. با این حال با رفع عوامل اختلال، مجددا عرضه در مسیر افزایشی قرار گرفت و مجددا بازار نفت با مازاد عرضه مواجه شد.

امسال تولید نفت آمریکا افت 450 هزار بشکه‌ای را تجربه کرد، با این حال مسیر کاهشی تولیدات این کشور که از جولای 2015 شروع شده بود در سپتامبر 2016 متوقف شد. در ماه سپتامبر تولید نفت آمریکا به 4/ 8 میلیون بشکه در روز رسیده بود و از آن زمان تاکنون رشد 350 هزار بشکه‌ای را تجربه کرده است. از سویی تعداد دکل‌های فعال در میادین نفتی آمریکا، در کل سال 2016، 9 مورد افزایش یافته است. در آخرین هفته از سال 2015 تعداد دکل‌های فعال در میادین نفتی این کشور 516 مورد بوده که به مسیر کاهشی خود تا ماه مه ادامه داد. در هفته دوم مه تعداد دکل‎‌ها به 318 مورد رسید، اما از آن پس تعداد دکل‌ها رو به افزایش گذاشته به‌طوری‌که در آخرین هفته سال 2016 به 525 مورد رسید. اما توافق در اوپک قیمت‌ها را مجددا در مسیر افزایشی قرار داد. سال 2016 در حالی به پایان رسید که قیمت نفت خام آمریکا به بیش از 53دلار رسیده و رشد سالانه 45 درصدی را به ثبت رسانده است. همچنین نفت برنت با بیش از 52 درصد رشد سالانه در قیمت‌های نزدیک به 57 دلار معامله شد.

سال احیای اوپک

در سال 2016، اعضای اوپک در 5 نشست مهم با یکدیگر دیدار کردند که دو جلسه از آنها غیر رسمی و سه جلسه دیگر رسمی بود. اولین جلسه اوپک در ماه آوریل در دوحه برگزار شد، این جلسه با حضور کشورهای غیرعضو اوپک و نبود ایران تشکیل شد. نشست دوحه هرچند به شکست منتهی شد، اما اولین سیگنال از تمایل عربستان برای کمک به بازار نفت و رشد قیمت‌ها محسوب می‌شود. در این جلسه سعودی‌ها خواهان توقف رشد تولید همه کشورهای تولیدکننده نفت از جمله ایران شد، اما ایران که تازه از تحریم‌ خارج شده بود و در مسیر رشد تولید قرار داشت، حاضر به پذیرش متوقف کردن رشد تولیدات خود نشد و در نشست دوحه شرکت نکرد. از این رو عربستان این نشست را به شکست کشاند. در زمان برگزاری نشست دوحه قیمت نفت حدود 40 دلار بود.

به فاصله دو هفته بعد از نشست دوحه، در اقدامی غیر منتظره عربستان وزیر نفت کهنه‌کار خود را کنار گذاشت. برخی کارشناسان بر این باور بودند که برکناری النعیمی به دنبال اختلافات محمد بن‌سلمان، جانشین ولیعهد عربستان که بعد از روی کار آمدن پدرش به‌عنوان پادشاه عربستان به قدرت برتر در صنعت نفت عربستان تبدیل شده بود، اتفاق افتاده است. در واقع النعیمی در نشست دوحه با معافیت ایران از طرح فریز تولید مخالفتی نداشت. همچنین برخی تغییر وزیر نفت عربستان را نشانه‌ای از تغییر رویکرد عربستان در بازار نفت می‌دانستند. همچنین باز شدن راه محمد بن سلمان برای عرضه سهام آرامکو یکی دیگر از دلایل تغییر النعیمی عنوان می‌شد.

دومین اجلاس اوپک، نشست عادی این سازمان بود که در ماه ژوئن و به فاصله دو ماه از نشست دوحه برگزار شد. در این نشست اعضای اوپک بر سر تعیین دبیرکل این سازمان به توافق رسیدند و بعد از حدود یک دهه عبدالله سالم البدری لیبیایی از سمت دبیر کلی اوپک کنار رفت و به جای او محمد بارکیندو نیجریه‌ای انتخاب شد. اعضای اوپک مدت‌ها بود نمی‌توانستند بر سر انتخاب دبیرکل با یکدیگر به توافق برسند و این عامل به درازا کشیدن مدت دبیر کلی البدری بود. از این رو بسیاری از کارشناسان اعلام کردند که توافق اوپک بر سر تعیین دبیرکل جدید نشان از نزدیک شدن نظرات اعضای این سازمان و همچنین نشانه‌های حیات و تحرک در اوپک است.

بعد از نشست اوپک در ماه ژوئن، نشانه‌های تمایل عربستان برای توافق در اوپک برای افزایش قیمت نفت بیشتر نمایان شد. خالد الفالح، وزیر نفت عربستان بعد از این نشست اعلام کرد که بازار نفت نیاز به سرپرست و ناظر دارد. این اظهارات الفالح در حالی مطرح شد که در فاصله دوسال پیش از آن با وجود افت شدید قیمت‌ها عربستان بارها اعلام کرده بود که قصد دخالت در بازار نفت را ندارد و نفت باید تحت تاثیر عرضه و تقاضا نوسان کند. از این رو شاید این اظهار وزیر نفت تازه روی کار آمده عربستان، اولین سیگنال مهم از تمایل عربستان برای همکاری در اوپک بود. بعد از این اظهارات بود که نشانه‎‌هایی از مذاکرات عربستان و دیگر کشورهای تولیدکننده نفت برای توافق بر سر کاهش تولید نمایان شد و بالاخره در اوایل ماه آگوست یعنی زمانی که قیمت‌ها مجددا به زیر 40 دلار رسیده بود، برای اولین بار اوپک اعلام کرد که قرار است برای انجام مذاکرات نشستی برگزار کند و این موضوع قیمت نفت را در مسیر افزایشی قرار داد.

نشست الجزایر که در ابتدا گفته می‌شد نشست غیررسمی و مشورتی است، به یکی از مهم‌ترین‌ نشست‌های رسمی اوپک تبدیل شد. در این جلسه که سومین دیدار رسمی اعضای این سازمان در سال 2016 محسوب می‌شود، اوپک بعد از گذشت 8 سال بر سر کاهش تولید به توافق رسید. هرچند درخصوص جزئیات تصمیمی اتخاذ نشده بود؛ اما اوپک اعلام کرد سطح تولید خود را به 5/ 32 میلیون بشکه در روز خواهد رساند. این اقدام اوپک قیمت نفت برنت را که حدود 45 دلار بود تنها در مدت چند روز 8 دلار افزایش داد و به بیش از 53 دلار رساند. با این حال این اقدام اوپک به قدری غیرمنتظره بود که به سرعت تردید به نهایی شدن این توافق آغاز شد. در این میان نشست‌های هیات‌ عالی اوپک که بدون نزدیک کردن نظر اعضا به پایان می‌رسید، احتمال عدم توافق در اوپک را تقویت می‌کرد. از سویی عراق اعلام کرده بود که آمار منابع ثانویه اوپک از میزان تولید را قبول ندارد و حاضر نیست بر اساس آن اقدام به کاهش تولید خود کند. همچنین زمزمه‌هایی مبنی بر لزوم حضور همه اعضا در توافق نهایی به گوش می‌رسید؛ در حالی‌که در نشست الجزایر ایران تلویحا از توافق اوپک معاف شده بود. این موارد موجب شد خیلی زود قیمت نفت مجددا در مسیر کاهشی قرار گیرد.

تردیدها به حصول توافق نهایی در نشست رسمی اوپک تا30 نوامبر یعنی روز برگزاری این نشست ادامه یافت. با این حال در این روز اوپک بر سر کاهش تولید خود به توافق رسید. اوپک توافق کرد که در نیمه اول سال 2017 تولیداتش را 2/ 1 میلیون بشکه در روز کاهش دهد و نیجریه و لیبی را که به دلیل مشکلات داخلی کمتر از توان خود نفت تولید می‌کنند از طرح مذکور معاف کرد. همچنین اعلام شد به ایران اجازه داده شده که تولیدات خود را 90هزار بشکه در روز افزایش دهد تا به مرز 8/ 3 میلیون بشکه در روز برسد. از سویی عضویت اندونزی به‌عنوان تنها کشور مصرف‌کننده عضو در اوپک به دلیل مخالفت با کاهش تولیداتش لغو شد.

اما آخرین دیدار اعضای اوپک در نشست مشترکی با 13 کشور تولیدکننده نفت غیر‌عضو اوپک در 10 دسامبر اتفاق افتاد. در این نشست کشورهای غیرعضو متعهد شدند که سطح تولیدات خود را در نیمه اول سال 2017 حدود 558 هزار بشکه کاهش دهند. از این مقدار کاهش تولید کشورهای غیرعضو، 300 هزار بشکه آن به عهده روسیه گذاشته شد. تلاش اوپک در سال 2016 برای انجام توافق بر سر کاهش عرضه نفت، موجب شد که برخی سال 2016 را برای بازار نفت سال بازگشت اوپک بنامند. اولین بار زمانی که قیمت نفت خام آمریکا به زیر 40دلار رسیده بود، گفته شد اوپک برای کمک به متعادل کردن بازار نفت در الجزایر جلسه برگزار خواهد کرد. از این رو تاثیر توافق اوپک بر قیمت نفت بیش از 14 دلار یعنی حدود 35 درصد است. حتی برخی کارشناسان بر این باورند درصورتی که توافقی در اوپک انجام نمی‌شد قیمت نفت مجددا به حدود 35 دلار می‎رسید، بنابراین تاثیر توافق اوپک بر قیمت‌ها را بیش از 14 دلار می‌دانند.

قدرت‌گیری پوپولیسم

سال 2016 شاهد دو تحول سیاسی تاثیرگذار بر اقتصاد جهانی بود، اولین آن رای به خروج بریتانیا و دومین اتفاق انتخاب دونالد ترامپ در آمریکا بود. هر دو این وقایع نشان از قدرت‌گیری پوپولیسم در جهان و افزایش ریسک سیاسی محسوب می‌شود که بر همه بازارهای مالی و کالایی از جمله نفت اثر‌گذار بودند. افزایش ریسک سیاسی ضعف اقتصاد جهانی را به دنبال خواهد داشت که اثر منفی بر نفت دارد. خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا که با نام «برگزیت» خوانده می‌شود، در پی همه‌پرسی 23 ژوئن 2016 رخ داد. هرچند گفته می‌شود خروج کامل بریتانیا از اتحادیه اروپا حدود 2 سال به طول می‌انجامد اما این واقعه تاثیر زیادی بر بازارهای جهانی گذاشت. چراکه گفته می‌شود خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا موجب تضعیف اقتصادی توامان بریتانیا و اتحادیه اروپا می‌شود که کاهش تقاضا برای نفت را به دنبال خواهد داشت. همچنین این واقعه موجب تضعیف یورو و پوند در برابر دلار آمریکا شد که افزایش فشار بر قیمت نفت را به دنبال داشت. اما دومین واقعه مربوط به انتخاب دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهوری آمریکا بود. انتخاب ترامپ از دو منظر بر بهای نفت اثرگذار بود. اول اینکه چشم‌انداز سیاست‌های اقتصادی وعده داده شده ترامپ موجب افزایش شاخص دلار شد که فشار بر قیمت نفت را به دنبال داشت. اما از منظر دیگر چشم‌انداز سیاست‌های نفتی ترامپ بر قیمت نفت اثرگذار بود. آنچه از نطق‌های سخنرانی ترامپ بر‌می‌آید این است که ترامپ قوانین دست و پاگیر استخراج نفت در آمریکا را رفع خواهد کرد که موجب افزایش تولید نفت شیل خواهد شد. حال سال 2016 به پایان رسیده است. در حال حاضر تحت تاثیر توافق اوپک کارشناسان احتمال می‌دهند قیمت نفت در سال 2017 افزایش یابد و به قیمت‌های حدود 60 دلار برسد، با این حال تحقق این پیش‌بینی‌ها به چگونگی انجام توافق اوپک و پایبندی اعضا به آن بستگی دارد. باید دید وقایع امسال چگونه رقم خواهد خورد و پیش‌بینی کارشناسان از رشد قیمت نفت تا چه حد محقق خواهد شد.