پرچم ایران چه رنگی بود؟
ساختمان‌های بلند و فرورفته در قلب آسمان رقص پرچم‌ها در باد را پشت نمایی از سیمای یک شهر آشفته پنهان کرده‌اند. خیلی‌وقت نیست که تهران پرچم‌های بسیار بلندی دارد که زیر همین آسمان خاکستری طوری برافراشته و در اهتزازند که از این‌سو و آن‌سوی شهر دیده می‌شوند، با همان رنگ‌های آشنایشان: سبز و سفید و سرخ.
هشت‌سال پیش بود که یک روز در شورای سوم شهر تهران، طرحی در دستورکار قرار گرفت برای احترام به نماد ملی و این نماد چیزی نبود جز همان پرچم سه رنگ محبوب که آن روزها در آسمان پرغبار تهران با شکلی نه‌چندان مناسب لابه‌لای ازدحام و آشفتگی‌های یک پایتخت شلوغ از یاد رفته بود. گاه آنچنان غبار گرفته که تشخیص رنگ‌هایش دشوار می‌نمود و گاه آنچنان در دست باد پریشان و پاره‌پاره رها شده که هر رهگذری را به فکر می‌برد که چرا اینچنین است روزگار پرچم‌ها؟
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند ، طرح «پرچم، سند هویت ملی» وقتی به تصویب اعضای شورای شهر تهران رسید، شهرداری تهران را مکلف کرد تا با آیین‌نامه و دستورالعمل اجرایی برای ساماندهی وضع پرچم ایران در فضاهای شهری را به شورا بیاورد و این‌گونه بود که چند ماه بعد، سرانجام پیشنهادی که سال‌ها منتقدان مطرح کرده بودند و آن برافراشتن تک‌پرچم‌های بلند و بسامان به جای پرچم‌های کوچک و پرتعداد و فراموش‌شده بود، در تهران اجرایی شد. این ایده بعدها به دیگر شهرهای کشور رسید و شهرداری‌ها در طراحی بزرگترین و بلندترین پرچم‌ها مسابقه گذاشتند و شهرها پر شد از پرچم‌های سه رنگ ایران. پرچمی که حالا برای مردم ایران هیچ مفهومی جز همین سه رنگ سبز و سفید و سرخ ندارد، گذشته تاریخی پرماجرایی داشته است و تنها حدود یک‌صد و اندی سال است که پرچم ایران را این سه رنگ تشکیل می‌دهد. یک‌صد و چهارده سال پیش در چنین روزی رنگ پرچم ایران به‌طور رسمی طبق متمم قانون اساسی مشروطه تغییر کرد و با سه رنگ سبز و سفید و سرخ تثبیت شد و تا همین امروز هم این سه رنگ با وجود تغییرات سیاسی با تغییراتی در نشان و طراحی نماد پرچم همچنان باقی مانده است، اما پرچم ایران در گذشته طیفی از رنگ‌های متنوع را به خود دیده است؛ از سیاهِ سیاه تا سفید و قرمز و زرد و بنفش.
قدیمی‌ترین زمانی که سه رنگ سبز و سفید و سرخ روی پرچم ایران نقش بسته به دوران قاجار برمی‌گردد. نه این‌که ایران تا پیش از این زمان پرچمی نداشته باشد بلکه بحث درفش و پرچم در ایران آن‌قدر دیرپاست که رد و نشانی در اسطوره‌های ایرانی دارد و تاریخ‌پژوهان سابقه نخستین پرچم ایران را تا پرچم کاوه آهنگر - همان پیش‌بند چرمی او که بر سر چوبی زد و علیه ضحاک قیام کرد - و روایت‌های آن در شاهنامه عقب می‌برند. پس از آن بود که با فرمان فریدون همان پاره چرم پیش‌بند کاوه را با دیباهای زرد و سرخ و بنفش آراستند، دُر و گوهر به آن افزودند، آن را درفش شاهی خواندند و بدین‌سان درفش کاویانی پدید آمد.
به نوشته بیشتر کتاب‌های تاریخی، درفش کاویانی در زمان ساسانیان از پوست شیر یا پلنگ ساخته شده بود و هر پادشاهی که به قدرت می‌رسید، جواهراتی بر آن می‌افزود. پس از حمله اعراب به ایران، این درفش به دست آنان افتاد و به نوشته فضل‌الله حسینی قزوینی در کتاب المعجم: «... سپس بفرمود تا آن گوهرها را برداشتند و آن پوست را سوزانیدند.»
پس از ورود اعراب به ایران و آغاز حکومت آنها، ایرانی‌ها تا دو قرن هیچ پرچمی نداشتند و در این دوره تنها ابومسلم خراسانی و بابک خرمدین دارای پرچم بودند. ابومسلم پرچمی یک‌سره سیاه‌رنگ داشت و بابک سرخ‌رنگ و به همین دلیل هم بود که طرفداران این دو را سیاه‌جامگان و سرخ‌جامگان می‌خواندند. از آن‌جایی که علمای اسلام تصویرپردازی و نگارگری را حرام می‌دانستند تا سال‌ها هیچ نقش و نگاری از جانداران روی درفش‌ها تصویر نمی‌شد، اما مجموعه‌ای وسیع از شواهد تاریخی، متون ادبی و باستان‌شناسی که احمد کسروی، مجتبی مینوی و سعید نفیسی گردآوری و بررسی کرده‌اند، نشان می‌دهد خورشید در صورت فلکیِ اسد در منطقه‌البروج از قرن هفتم هجری نقشی نمادین و رایج شد و تا سال‌ها با تغییراتی و افزوده شدن نمادهای دیگری چون شیر در پرچم ایران باقی ماند.
از نظر رنگ، پرچم ایران با توجه به تغییر و تحولات تاریخی و روی کار آمدن حکومت‌های مختلف فراز و فرودهای زیادی داشته است. براساس نسخه خطی مصوری که از تاریخ رشیدالدین باقی مانده، پرچم‌های غزنویان معمولا قرمز بوده و اغلب از طرح شطرنجی به‌عنوان نشان استفاده می‌کردند، هر چند در متون دیگری نوشته شده که پرچم‌های این دوره نقش همای طلایی‌رنگ یا شیر داشته‌اند.
آن‌طور که عبدالجلیل قزوینی نوشته، پادشاهان شیعی‌مذهب پرچم‌هایی به رنگ سفید، سبز و رنگ‌های دیگر غیر از سیاه داشتند و سلاطین سلجوقی از رنگ‌های سبز، زرد و قرمز استفاده می‌کردند. اگرچه طبق برخی از تصاویری که براساس مستندات در دوره‌های مختلف تاریخی شبیه‌سازی شده، نمادی مثل فروهر در دوران هخامنشیان با سه رنگ سبز و سفید و قرمز رنگ‌آمیزی شده بوده، اما معتبرترین روایت‌ها درباره این‌که پرچم ایران دقیقا از چه زمانی به شکل و شمایل امروزی‌اش درآمده به دوران قاجار بازمی‌گردد.
گفته می‌شود برای نخستین‌بار این امیرکبیر بوده است که در دوران ناصرالدین شاه دستور داده شکل پرچم مستطیل باشد، خلاف شکل سه گوشه که در دوره‌های پیشین رایج بود.
در این دوره سراسر زمینه پرچم ایران را سفید در نظر گرفتند و مقرر شد یک نوار سبز به عرض تقریبی ١٠ سانتیمتر در گوشه بالایی و نواری سرخ رنگ به همان اندازه در قسمت پایین پرچم دوخته شود و نشان شیر و خورشید و شمشیر در میانه پرچم قرار گیرد و به این ترتیب پرچم ایران تقریبا به شکل و فرم پرچم امروزی ایران درآمد.
یحی ذکاء در بخشی از مجموعه مقاله تاریخچه «تغییرات و تحولات درفش و علامت دولت ایران از آغاز سده سیزدهم هجری قمری تا امروز» که در نشریه هنر و مردم منتشر شده، تصویر دو پرچم از مهم‌ترین پرچم‌های رایج در روزگار قاجار را آورده و نوشته است: «اولی پارچه‌ای مربع‌شکل است که نوار بالایی آن سبز و پایینی قرمز است، زمینه پرچم سفید رنگ است و در مرکز آن یک شیر و خورشید قرار دارد. از این پرچم برای ساختمان‌های دولتی و یادمان‌های سلطنتی، قلعه‌ها و بنادر و هرآنچه به دولت و سلطنت مربوط بود، استفاده می‌کردند. پرچم دیگر نیز سه رنگ است و پهنای نوارها مساوی است. شیر و خورشید چنان در میان این پرچم جای گرفته که هر سه رنگ را دربرمی‌گیرد. این پرچم را می‌توان نخستین پرچم سه رنگ ایران دانست.»
پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی در ایران و نوشتن قانون اساسی برای نخستین‌بار در دوران سلطنت مظفرالدین شاه سرآغاز تغییرات پرشماری شد که بعدها در متمم قانون اساسی به ماجرای پرچم ایران و رنگ‌هایش هم رسید. مشروطه‌خواهان سرمست از پیروزی، اصل پنجم متمم قانون اساسی مشروطه را به رنگ «بیرق» اختصاص دادند و نوشتند: «الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است.»
این توضیحات کوتاه درباره رنگ پرچم ایران بعدها اسباب تحلیل‌های دیگری شد، ازجمله این‌که آنها در آن زمان آنچنان در تعیین و تثبیت رنگ پرچم عجله کرده بودند که حتی در این قانون مشخص نشده بود که ترتیب رنگ‌ها و نحوه قرارگیری نماد روی پرچم چگونه خواهد بود، افقی یا عمودی و با چه ارتفاعی از رنگ‌ها، اما هر چه بود همین سه رنگ از همان زمان تاکنون به‌عنوان رنگ‌های اصلی پرچم ایران باقی مانده است.
درباره چرایی انتخاب این رنگ‌ها این‌طور گفته شده که رنگ سبز یکی از رنگ‌های مورد توجه و محبوب و به کار رفته در پرچم‌های کشورهای اسلامی است و به نوعی اکثریت آنها این رنگ را به‌عنوان رنگی که می‌تواند نمادی برای اسلام باشد مورد توجه قرار داده‌اند. همان‌طور که پرچم ایران در دوران صفویان هم با همین رویکرد و نگاه عمدتا با همین رنگ سبز و نمادهای زردرنگ رویش انتخاب می‌شد و در ادامه هم انتخاب رنگ سبز برای پرچم ایران با همین استدلال تثبیت شد. از رنگ سفید به‌عنوان نمادی برای صلح و آشتی یاد می‌کنند هرچند که در برخی منابع به این موضوع هم اشاره شده که سفید رنگ مورد علاقه زرتشتیان است؛ اقلیت دینی که هزاران سال در ایران به صلح و صفا زندگی کرده بودند و رنگ سرخ نیز با اشاره به ارزش خون شهدا در اسلام، به‌ویژه امام حسین(ع) و همچنین جان‌باختگان انقلاب مشروطیت، به ضرورت پاسداشت خون شهیدان انتخاب شد.
تثبیت رنگ پرچم ایران در دوران قاجار و سه‌رنگ و چهارگوش شدن آن به جای پرچم‌های سه گوشی که تا پیش از آن رایج بود، سرآغاز تحول و تغییری در رنگ پرچم شد که بعدها و با وجود تغییرات سیاسی در ایران با تغییراتی دست کم در ترکیب و چینش رنگ ثابت ماند. در دوران پهلوی، استفاده از رنگ و طرح مصوب در دوران مشروطه همچنان ادامه یافت؛ هرچند شیر روی پرچم چهره واقعی‌تری به خود گرفت و چهره زنانه خورشید از آن گرفته شد و خورشید تنها با شعاع‌های نور نشان داده شد. یکی از اتفاق‌های مهم در این دوران جایگزین‌شدن عبارت «پرچم» به جای کلمات دیگری مثل بیرق، علم و درفش بود؛ درواقع «پرچم» جایگزین کلمات غیرفارسی شد و پس از آن بود که دیگر ایرانیان به‌تدریج به جای بیرق ایران گفتند پرچم ایران؛ آن‌قدر که واژگان گذشته دیگر از زبان زندگی روزمره رخت بستند.
ابعاد و شکل دقیق پرچم ایران در سال ١٣٣٦ دوباره تعیین شد. منوچهر اقبال، نخست‌وزیر وقت، به پیشنهاد هیأتی از نمایندگان وزارتخانه‌های خارجه، آموزش‌و‌پرورش و جنگ در بخشنامه‌ای ابعاد و جزییات دیگر پرچم را مشخص کرد. بخشنامه دیگری در سال ١٣٣٧ در مورد تناسب طول و عرض پرچم صادر و طی آن مقرر شد طول پرچم اندکی بیش از یک برابر و نیم عرضش باشد. پس از آن تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران بدون تغییر باقی ماند. پس از پیروزی انقلاب رنگ‌های سه‌گانه پرچم ایران تثبیت شد؛ اما این‌که چه نمادی روی پرچم قرار بگیرد، محل بحث قرار گرفت. حضرت امام‌خمینی(ره)، بنیانگذار انقلاب اسلامی حدود یک ماه پس از پیروزی انقلاب در اسفند ٥٧ در یک سخنرانی گفت: «ما یک مملکت محمدی ایجاد می‌کنیم. بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد، آرم‌های ایران نباید آرم‌های شاهنشاهی باشد، باید آرم‌های اسلامی باشد. از همه وزارتخانه‌ها، از همه اداره‌ها، باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود، علم اسلام باید باشد. آثار طاغوت باید برود. اینها آثار طاغوت است؛ این تاج آثار طاغوت است؛ آثار اسلام باید باشد.»
و اینچنین بود که طراحان مختلف برای کشیدن طرح جدید پرچم و نماد جمهوری اسلامی دست به کار شدند. هر چند ابتدا کاری متفاوت با نماد امروزین مورد توجه بود، اما مدتی بعد آیت‌الله‌هاشمی‌رفسنجانی، یکی از اعضای هیأت انقلاب به حمید ندیمی، طراح این آرم و پرچم خبر داد که طرح او مورد استفاده قرار خواهد گرفت.
حمید ندیمی که اکنون یکی از استادان دانشکده معماری دانشگاه تهران است، آن زمان در توصیف نمادی که برای پرچم ایران طراحی کرده، گفته بود: «این نماد در یک آن هم به صورت الله و هم به صورت لااله‌الا‌الله خوانده می‌شود؛ در آن نمادهای کتاب، عدل و اعتدال (قرینه بودن و حالتی از ترازو داشتن) و نیز توحید، جهاد و ایستادگی (الف مشدد میان آرم که با تشدید آن شبیه شمشیر است) قرار دارد. در عین حال نماد به شکلی کشیده شده که شکل گل لاله را هم داشته باشد. گلی که خود نمادی از شهیدان است.»
با مصوبه شورای انقلاب در پانزدهم تیر سال ٥٩ در نهایت مقرر شد که طبق اصل هجدهم قانون اساسی به رنگ‌های سبز و سفید و سرخ با علامت مخصوص جمهوری اسلامی ایران و شعار الله‌اکبر باشد. آنها تصویب کردند که شعار الله‌اکبر به رنگ سفید و با خط کوفی بنائی (یعنی همان خطی که شعار الله‌اکبر را بر مناره‌های مساجد اسلامی نقش می‌کند) به نشانه بیستودوم بهمن روز پیروزی انقلاب، بیست‌و‌دو‌بار به صورت حاشیه در مرز رنگ سبز و سفید و سرخ و سفید تکرار شود.
گرچه نوع و ترکیب رنگ‌های پرچم امروزی ایران با قانون اساسی مشروطه متفاوت نیست، اما بعد از انقلاب اسلامی، ١١ الله‌اکبر به خط کوفی در نوار سبز بالایی و قرمز پایین پرچم نقش بسته است,١١ نمادی که به تنهایی یادآور ماه یازدهم سال (یعنی بهمن) و البته در جمع با یکدیگر یادآور روز بیستودوم این ماه یعنی پیروزی انقلاب اسلامی است.
برای ایرانیان در هر کجای دنیا که باشند، پرچم کشورشان با همه تاریخ و پیشینه‌ای که گذرانده همین سه رنگ را به خود می‌شناسد: سبز و سفید و سرخ. هر چند که ممکن است خیلی از آنها پیشینه و استدلال‌های اصلی این انتخاب رنگ‌ها را ندانند. از دید بسیاری از آنها سبزی پرچم به معنای آبادانی، سپیدی‌اش به معنای صلح و دوستی و رنگ قرمز آن نشانی از جنگاوری، شهادت و فدای جان برای وطن است. مردمی که هر روز بارها و بارها از کنار پرچم‌های سه رنگ ایران می‌گذرند و گاهی شاید سرشان را بالا می‌گیرند و به رقص آن در باد نگاه می‌کنند با همان رنگ‌های آشنا سبز و سفید و سرخ.
در حفاری‌های باستان‌شناسی در شهداد کهن‌ترین پرچم فلزی جهان به دست آمده است، درفش شهداد فلزی مربع شکل و ٢٣ در ٢٣ سانتیمتر است و بر فراز خود عقابی دارد و بر میله‌ای نصب شده است. به گزارش مهر بر روی این درفش داستانی شکل گرفته است از افسانه‌های کهن ایران زمین؛ قصه‌ای از نعمت، شکر گزاری، نخل و سپاس در وسط درفش انسانی است که بر صندلی نشسته و دیگران در پیرامونش قرار دارند از سایر انسان‌ها گرفته تا عناصر طبیعت و حیوانات وحشی و اهلی. فرد نشسته بر صندلی بزرگتر از دیگران است و یک زن در کنارش و دو خدمتگزار در اطرافش.
