سایه اقتصاد رانتی بر داووس روسی

اجلاس امسال که نمونه روسی اجلاس داووس است برای ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه، یک پیروزی دیپلماتیک محسوب می شود زیرا ژان کلود یانکر، رئیس کمیسیون اروپا و ماتئو رنزی، نخست وزیر ایتالیا پذیرفته اند که در این اجلاس شرکت کنند. به مناسبت برگزاری این اجلاس سایت تحلیلی پروجکت سیندیکیت مقاله ای را به قلم ویتالی کازاکوف، مدیر گروه اقتصاد انرژی در دانشگاه نیو اکونومیک اسکول درباره اقتصاد روسیه منتشر کرده که به این شرح است:

اهمیت تاثیر صنعت نفت بر اقتصاد روسیه بر کسی پوشیده نیست. روسیه در سطح جهانی در زمینه محصولات دفاعی، برنامه های فضایی، قدرت هسته ای، منابع معدنی و فناوری اطلاعات، کشوری رقابت پذیر است. اما هیچ یک از این صنایع قابل مقایسه با صادرات نفت و گاز نیستند. به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از دنیای اقتصاد، از نظر نیمی از جمعیت روسیه، اقتصاد این کشور حول تبادل بشکه های نفت با خودرو و گوشی های هوشمند شکل گرفته است. البته مشکل این است که با کاهش قیمت، فروش بشکه های نفت، واردات کمتری را به همراه داشته است.

درآمدهای نفتی، همانند درآمد ناشی از اکثر کالاها، ادواری است و کاهش ناگهانی این درآمدها غیرمعمول نیست. اما برای کشوری مانند روسیه اشتباه خواهد بود که فرض کند قیمت ها دوباره افزایش خواهند یافت. کاهش اخیر قیمت ها به یک تغییر ساختاری بی سابقه در بخش انرژی دلالت دارد. تغییری که پیامدهای سیاسی قابل توجهی برای کشورهای تولیدکننده نفت خواهد داشت.

طی قرن بیستم، نفت یک منبع محدود بود و به نظر می رسید قیمت آن فقط بالا می رود. با توجه به تمام شدن منابع نفتی که به راحتی قابل دسترس بودند، استخراج از منابع جدید به طور فزاینده گران تر شد. با افزایش قیمت ها، مالکان خوش اقبال میادین نفت و گاز کم هزینه، به ویژه روسیه و تولیدکنندگان خاورمیانه، توانستند به حاشیه سود بسیار بالایی دست یابند.

اما قیمت های بالا و خلاقیت بشری ترکیب شدند تا جایگزینی برای این کالای محدود پیدا کنند. صنعت انرژی شاهد پیشرفت های تکنولوژی هم درون این صنعت (انقلاب نفت شیل در آمریکا) و هم خارج از این صنعت (انرژی های ارزان و تجدیدپذیر) بوده است.

امروزه در مکان های مناسب، انرژی بادی و انرژی خورشیدی هزینه اندکی به اندازه ۰.۰۳ دلار در هر کیلووات ساعت دارد. همچنین کالاهای مصرفی«سبز» درحال رقابتی تر شدن هستند. برای مثال، در مارس ۲۰۱۶ از خودروی تمام برقی «مدل ۳» تسلا با قیمت نسبتا مناسب ۳۵ هزار دلار رونمایی شد. ظرف یک ماه، پیش خرید این خودرو از ۱۴ میلیارد دلار فراتر رفت و این خودرو را به موفق ترین محصولی که در طول تاریخ عرضه شده است، تبدیل کرد.

با توجه به اینکه منابع جدید انرژی به طور فزاینده رقابتی می شوند، نوسانات قیمتی صنعت نفت مستعد یک تغییر جهت اساسی است. تولید انرژی دیگر به منابع گران قیمت و کمیاب وابسته نیست و برخلاف دیگر صنایع مربوط به تکنولوژی، احتمالا کاهش قیمت ها ادامه می یابد. این انقلاب تکنولوژیک پیامدهای سیاسی جدی درپی خواهد داشت. در اکثر سال های قرن بیستم، کشورهای درحال توسعه دو مسیر برای موفقیت اقتصادی پیش رو داشتند.

یک مسیر این بود که اصول سرمایه داری غربی را بپذیرند و به منظور محکم کردن جای پای خود در اقتصاد جهانی شده، اجازه دهند سرمایه خارجی وارد این کشورها شود و از مزیت نسبی منابع انسانی ارزان محلی بهره مند شود. مسیر دیگر، اکتشاف و توسعه منابع فراوان نفت و بیرون کشیدن منابع در دسترس بود.

ویژگی های اقتصادی صنعت نفت، چشم انداز سیاسی کشورهای تولیدکننده این ماده را تشکیل داده است. دولت هایی که دارای منابع نفت ارزان هستند درآمدهای نفتی را یک موهبت الهی می دانند و طوری پول خرج می کنند گویی این پول هیچ گاه تمام نمی شود. برخی از کارشناسان مانند احمد زکی یمانی، وزیر نفت سابق عربستان، هشدار داده است که این مسیر باثبات نیست. او در سال ۲۰۰۰ گفت: «۳۰ سال بعد نفت فراوانی وجود خواهد داشت بدون اینکه خریداری برای آن باشد. عصر سنگ به دلیل فقدان سنگ به پایان نرسید و عصر نفت بسیار زودتر از اتمام نفت به پایان خواهد رسید.» اما تا همین اواخر این گونه هشدارها کاملا نادیده گرفته می شد.

تنها زمانی که پایان رونق عصر نفت مشاهده شد، نیاز به تغییر مورد توجه قرار گرفت. در عربستان سعودی، وظیفه محقق کردن رویاهای متفاوت نسل کنونی مبنی بر آینده پسا نفتی، به عهده محمد بن سلمان، جانشین ولیعهد گذاشته شده است. و در روسیه، ولادیمیر پوتین به تازگی الکسی کودرین، معاون سابق نخست وزیر را مامور نوشتن یک برنامه اقتصادی جدید و لیبرال برای این کشور کرده است.

دولت های روسیه و عربستان در انجام اصلاحات خود باید این مساله را درنظر داشته باشند که صنعت انرژی تنها یکی از مثال های بسیاری است که نشان می دهد چگونه تکنولوژی درحال کاهش اهمیت منابعی است که تا پیش از این کمیاب و با ارزش بوده اند. این منابع شامل سرمایه، نیروی کار یا برخی کالاها بوده اند. مشخصه اقتصاد قرن بیست و یکم رشد تصاعدی دانش و تکنولوژی است.

مسیر رشدی که کشورهایی مانند چین انتخاب کرده اند به کندی در حال منزوی شدن است، زیرا نیروی کار ارزان در اقتصاد جهانی دانش بنیان از مزیت کمتری برخوردار است. رسیدن به رشد جدید مستلزم همانندسازی چارچوب نهادی آمریکایی و سرمایه گذاری در آموزش و قطب های تکنولوژی به سبک «سیلیکون ولی» خواهد بود.

اگر اقتصاد کشوری درحال شکوفایی است، این کشور نیازمند تولید دانش و خلق فضایی مناسب برای تبدیل این دانش به رشد است. به لحاظ سیاسی، این مساله به معنی تاکید و تمرکز بر آموزش و اجرای اصلاحات نهادی است. اولویت های اصلی باید شامل حکمفرمایی حاکمیت قانون، به ویژه ایجاد سیستم قضایی قدرتمند و مستقلی باشد که بتواند به طور مناسب از حقوق مالکیت حمایت کند.

متاسفانه، شناختن راه پیش رو به معنی گام نهادن در مسیر درست نیست. در سال های مابین پایان صنعتی شدن روسیه در دهه ۱۹۶۰ و ارائه پرسترویکا (اصطلاحی روسی است که به اصلاحات اقتصادی که در ژوئن ۱۹۸۷ توسط گورباچف معرفی شد، گفته می شود) در دو دهه بعد، این کشور یک دوره طولانی رکود را تجربه کرد.

بی میلی برای انجام اصلاحات مورد نیاز برای جهان پسانفتی می تواند همان رکود را در سال های پیش رو به وجود آورد.