صنعت مس چگونه ملی شد؟

به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از اقتصاد، ایـران از لحاظ ذخایـر معدنـی مس، بـر روی کـمربند جـهانـی ایـن فلـز قرار گرفته است که در راستای مـحور شـمـال ‌غرب‌-‌ جنوب شـرق کشور امتداد دارد. درست یک سال پس از مرگ ناصرالدین‌شاه قاجار در سال 1276 یک کارشناس آلمانی به نام A.F.Stahl، در جریان احداث خط تلگراف منطقه سیرجان به رفسنجان، از سرچشمه می‌گذرد و در یادداشت‌های خود اشاراتی به وجود معدن مس سرچشمه می‌کند. بعدها در سال‌های 1319 تا 1321 George Ladam نیز وجود معدن مس سرچشمه را در گزارش‌های خود تایید می‌کند. عین السلطنه نیز در کتاب خود با عنوان روزنامه خاطرات عین‌السلطنه به معدن مس کرمان اشاره می‌کند و می‌نویسد: «در باب معدن مس کرمان هم بین انگلیس و ایران مذاکرات مطول است. آنجا را هم میل دارند ببرند. چند ماه است مواجب اداره ژاندارمرى نرسیده در تهیه گرو هستند.» ولی عملاً کار جدی بر روی معدن و انجام فعالیت‌های اکتشافی در سرچشمه از دوره پهلوی آغاز می‌شود. یکی از دلایل این امر رویکرد رضاشاه مبنی بر ارسال تعدادی از دانشجویان به فرنگ برای تحصیل در رشته‌های مهندسی بود. در بین این رشته‌ها تعداد محصلانی که در رشته معدن تحصیل کردند از همه بیشتر بود و این نشانه‌ای از علاقه وافر رضاشاه به توسعه معادن بود. مهندس رضا نیازمند نخستین مدیرعامل شرکت ملی صنایع مس ایران یکی از دلایل این امر را جدای از نگاه ویژه رضا‌شاه به معدن، انعقاد قرارداد خرید یک کارخانه ذوب‌آهن 15 هزار تنی با آلمان می‌داند. پس از نخستین گزارش‌ها در خصوص معدن مس سرچشمه در سال 1276 عملاً در سال 1328 شمسی مهندس علی انتظام پس از پی بردن به ذخیره قابل ‌توجه معدن، معدن مس سرچشمه را با عنوان شرکت موراسبان ثبت می‌کند. ولی تا 18 سال بعد یعنی 1346 عملاً هیچ‌گونه اقدام فنی در ارتباط با اکتشاف این معدن صورت نمی‌گیرد. در این سال برادران رضایی به‌ویژه محمود، که در رشته فلزات کار می‌کردند و تخصص زیادی در حوزه معادن داشتند با مشارکت شرکت سلکشن تراست شرکت سهامی صنایع مس کرمان K.CL را تاسیس و حفاری معدن مس سرچشمه را آغاز می‌کنند. دلیل انعقاد این قرارداد این بود که برادران رضایی می‌بایست از میزان ذخایر مس سرچشمه اطلاع دقیق پیدا می‌کردند و این امر از طریق چاه‌های گمانه‌زنی امکان‌پذیر می‌شد. چون وسایل گمانه‌زنی و دانش فنی این نوع اکتشاف در ایران موجود نبود. بر اساس این قرارداد سلکشن تراست به ایران می‌آمد و اکتشافات مس را انجام می‌داد و در صورت امکان، سنگ مس صادر می‌شد و منافع به نسبت 30 درصد سلکشن تراست و 70 درصد شرکت برادران رضایی تقسیم می‌شد. بنابراین پس از حدود 70 سال کار فنی و علمی بر روی معدن مس سرچشمه آغاز می‌شود و شرکت صنایع مس کرمان شروع به فعالیت می‌کند. پس از پیشرفت کافی در اکتشافات، شرکت سلکشن تراست ذخیره مس معدن را در حدود 400 میلیون تن سنگ مس از نوع پروفیری با عیار متوسط یک درصد؛ یعنی چهار میلیون تن مس خالص اعلام می‌کند. پس از کشف این میزان از ذخایر مس، سلکشن تراست به برادران رضایی اعلام می‌کند که سرمایه لازم برای انجام اقدامات فنی و عملی بسیار بالاست و این شرکت قادر به تامین آن نیست و باید از بانک‌ها وام بگیرد. همزمان با شکست و ناکامی سلکشن تراست در اخذ وام از بانک‌های خارجی و همچنین به ثبت رساندن معدن مس سرچشمه به‌عنوان میراث ملی از سوی شورای اقتصاد در آذر‌ماه سال 1350 شمسی، محمدرضا پهلوی دستور خریداری سهام شرکت سلکشن تراست و برادران رضایی و اداره معدن توسط دولت را صادر می‌کند. ملی شدن صنعت مس و تشکیل شرکت سهامی معادن مس سرچشمه در اسفندماه 1350 را می‌توان از اتفاقات مهم در پیشرفت صنعت مس کشور دانست. در سال 1351 مهندس نیازمند به‌عنوان اولین مدیرعامل شرکت معادن مس سرچشمه انتخاب شد. نیازمند دراین‌باره می‌نویسد: «پس ‌از اینکه فرمان من به سمت رئیس هیات ‌مدیره و مدیرعامل مس سرچشمه صادر شد، من اساسنامه شرکت مس سرچشمه را تهیه کردم و این اساسنامه توسط مجلس شورای ملی و مجلس سنا تصویب شد. در اساسنامه شرکت مس نوشته‌ شده بود که وزیر اقتصاد، وزیر کار و امور اجتماعی، وزیر دارایی، مدیرعامل سازمان برنامه و رئیس کل بانک مرکزی ایران از طرف دولت، اعضای مجمع عمومی شرکت مس سرچشمه باشند.» طی نیمه اول همان سال قراردادی به‌منظور همکاری بین شرکت معادن مس سرچشمه و شرکت آمریکایی آناکاندا که به علت ملی شدن صنایع مس شیلی از آن کشور اخراج شده بود منعقد شد. این قرارداد زمینه را برای راه‌اندازی مجتمع مس سرچشمه مهیا کرد. یک سال بعد در سال 1352 شرکت پارسونز جوردن به‌عنوان پیمانکار ساخت کارخانجات مجتمع مس سرچشمه انتخاب شد و عملیات اجرایی ساخت کارخانجات مس سرچشمه کلید خورد. سه سال بعد در 20 تیرماه 1355 قانون تاسیس شرکت ملی صنایع مس ایران تصویب می‌شود و شرکت‌ سهامی معادن مس سرچشمه به شرکت ملی صنایع مس ایران تغییر نام می‌دهد. در قانون تاسیس این شرکت کلیه فعالیت‌های معادن مس کشور اعم از اکتشافات، بهره‌برداری، تولید محصولات پرعیار سنگ‌مس، ذوب‌، پالایش و صنایع جنبی و تولید محصولات فرعی مس و همچنین توزیع، فروش داخلی و صادرات مس از اهم وظایف قانونی شرکت ملی صنایع مس ایران است. عملیات اجرایی ساخت و نصب تجهیزات در سرچشمه در سال 1352 شروع شد و تا پاییز 1357 بیش از 95 درصد از عملیات اجرایی نصب دستگاه‌ها و کارهای اجرایی و زیر‌بنایی سرچشمه از قبیل به اتمام ‌رسیدن خانه‌سازی، تامین آب مورد نیاز معدن توسط 150 چاه عمیق در 60 کیلومتری غرب معدن، احداث سد دریاچه رسوبات، استخراج از معدن، احداث کارخانه تغلیظ و کارخانه ذوب به پایان رسیده بود. پس از چهار سال تلاش و افتتاح معدن سرانجام مهندس نیازمند به دلیل بیماری استعفای خود را تقدیم شاه می‌کند و تقی توکلی را به‌عنوان جانشین خود معرفی می‌کند. دوره مدیرعاملی تقی توکلی به دلیل پیروزی انقلاب اسلامی دوره بسیار کوتاهی بود.