نقش ایران و ترکیه در آینده خاورمیانه

مناسبات دیرینه دو کشور که در طول سال‌ها در زمینه‌های اقتصادی و سیاسی روندی مثبت و همگرا داشته است؛ در پی تحولات خاورمیانه ازقبیل بهار عربی، ناآرامی و بحران‌های داخلی در سوریه و عراق، بحث مبارزه با تروریسم و ظهور داعش، تنش در روابط ترکیه و روسیه، همچنین ایران و عربستان، روابط دو کشور نیز دستخوش فراز و نشیب‌هایی شده است. به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از تعادل ، ترکیه به عنوان پل میان آسیا و اروپا و ایران نیز به عنوان بازیگری تعیین‌کننده در خاورمیانه، اینک به سبب تغییرات راهبردی که در نظم خاورمیانه در حال شکل‌گیری است، به نظر می‌رسد که در برخی از حوزه‌ها دچار تعارض منافع شده‌اند. پس از حصول توافق هسته‌یی میان ایران و گروه 1+5 و شکست دیوار سخت ایران‌هراسی که سعی داشت ایران را از جریان‌های سیاست‌های منطقه‌یی دور نگه دارد، ایران به عنوان بازیگری رسمی از سوی جامعه بین‌الملل پذیرفته و وارد تحولات منطقه شد. این امر به جز برخی کشورهای عربی منطقه به رهبری عربستان سعودی که از این رهگذر جهت بهره‌برداری از منافع خود استفاده کرده‌اند، برای ترکیه نیز نگرانی‌هایی در پی داشت. ترک‌ها به عنوان شریک استراتژیک غرب در منطقه، اگرچه از توافق میان ایران و گروه 1+5 استقبال کرده و حتی در زمان دولت قبل نیز سعی در میانجیگری در حل مساله هسته‌یی ایران داشتند، اینک در دوران پساتوافق و چرخش سیاست خارجی ایران به سوی موازنه مثبت و تعامل با جامعه بین‌الملل، نگران خروج ایران از انزوا هستند.

ترک‌ها از این منظر، ملاحظات ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک را در کنار برجسته‌تر شدن جایگاه منطقه‌یی ایران و شکست استراتژی تنش صفر با همسایگان و حضور ناموفق در تحولات منطقه‌یی را به ضرر خود تلقی کرده و کفه ترازو را به نفع ایران ارزیابی می‌کنند. این امر باعث شده تعارضی در راهبردهای دو کشور ملاحظه شود که این امر می‌تواند باتوجه به شرایط پرآشوب منطقه، به افزایش تنش‌ها دامن بزند. از همین رو است که بررسی روابط و دیدگاه‌های دو کشور در مورد تحولات منطقه بسیار حائز اهمیت است. جلسه مشترک پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه ایران، مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه ترکیه (اورسام) و انجمن علوم سیاسی ایران با شرکت جمع کثیری از اساتید دانشگاه، پژوهشگران و دانشجویان علوم سیاسی و روابط بین‌الملل در مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزار شد. در این نشست مشترک پژوهشگران ایرانی و ترکیه‌یی درمورد آخرین تحولات منطقه خاورمیانه به‌خصوص آثار تنش در روابط روسیه و ترکیه به‌دنبال سرنگونی جنگنده روسی توسط ترکیه و همچنین تنش دیپلماتیک در روابط ایران و عربستان‌سعودی به بحث و تبادل‌نظر پرداختند. پرسش کلیدی در این جلسه این بود که وقایع اخیر چه تاثیراتی بر روابط ایران و ترکیه گذاشته است. از طرف ایران دکتر کیهان برزگر استاد دانشگاه و رییس پژوهشکده، دکتر قدیر نصری استاد دانشگاه خوارزمی و پژوهشگر ارشد و آقای عبدالرسول دیوسالار پژوهشگر مهمان و از طرف ترکیه نیز دکتر شعبان کارداش رییس مرکز مطالعات خاورمیانه ترکیه و دکتر امره ارشین از دانشگاه مرمره دیدگاه‌های خود را مطرح کردند. جایگاه خاص ایران و ترکیه در منطقه کیهان برزگر در ابتدای این جلسه بااشاره به تحولات اخیر در منطقه بحران زده خاورمیانه اظهار داشت: در منطقه خاورمیانه مسائل و تحولات مهمی در جریان است و تازه‌ترین این تحولات تنش در روابط ایران و عربستان همچنین تنش در روابط ترکیه و روسیه است. همواره مواضع و آخرین تحولات ترکیه به عنوان کشوری مهم در منطقه، برای ایران قطعا مهم و تاثیرگذار خواهد بود. وی افزود: روابط دو کشور را در موارد مختلفی می‌توان بررسی کرد. این روابط شامل، روابط اقتصادی، امنیت منطقه و انرژی است و این نشست قصد دارد به صورت طبیعی در مورد این مسائل بحث کند. برزگر گفت: در این نشست قرار است علاوه بر موضوع روابط دوجانبه ایران و ترکیه به بحث درباره اختلافات ترکیه و روسیه، قطع روابط ایران و عربستان، روابط منطقه‌یی کشورها و نفوذ قدرت‌های فرامنطقه‌یی در منطقه و لزوم هوشیاری کشورهای منطقه پرداخته شود. وی ادامه داد: درمورد روابط دو کشور باید گفت که حجم مبادلات بین ایران و ترکیه که سالانه بالغ بر 12میلیارد دلار است، بسیار اهمیت دارد. علاوه بر این دو کشور منافع مشترک زیادی دارند. از همین رو مسائل منطقه‌یی میان دو کشور اهمیت می‌یابد که می‌توان آنها را در قالب نهادها و ساختارهای دو کشور مورد بررسی قرار داد. از طرف دیگر روابط دو دولت نیز از اهمیت زیادی برخوردار است، به‌ویژه در دوره‌یی که بحران‌های عدیده در منطقه وجود دارد و بحران سوریه و ناامنی عراق از آن جمله است. همچنین حضور قدرت‌های جهانی در خاورمیانه، بر پیچیدگی مسائل در این منطقه افزوده است. برزگر گفت: بنابراین در اینجا مساله مورد نظر ما موازنه قدرت، ائتلاف‌های منطقه‌یی و در مواردی هم همکاری‌های منطقه‌یی در بعد تاریخی است. بحث ایران و ترکیه زمانی مهم جلوه می‌کند که منطقه ما شاهد حضور قدرت‌های فرامنطقه‌یی مانند روسیه و امریکاست. مساله دیگر پرونده هسته‌یی ایران است. اهمیت این مساله برای ترکیه در این زمینه است که ترک‌ها خواستار بررسی سطح روابط میان ایران و غرب هستند. این استاد دانشگاه افزود: یک مورد دیگر، سیاست‌های داخلی و احزاب دو کشور است. به عنوان مثال دیدگاه حزب حاکم عدالت و توسعه در ترکیه بسیار قابل‌توجه است زیرا تاثیر قابل‌ملاحظه سیاست داخلی ایران بر مسائل سیاست خارجی و منطقه کشورمان دارد. وی در انتها با برشمردن عوامل دخیل در روابط دو کشور بااشاره به تمام مشکلات و اختلافات بین ایران و ترکیه در منطقه تصریح کرد: باوجود اختلافات موجود، روابط ایران و ترکیه جایگاه خاص خود را برای هر دو کشور دارد. وضعیت منطقه به سمت بدتر شدنپیش می‌رود دکتر شعبان کارداش نیز در این نشست بااشاره به وضعیت حال حاضر منطقه خاورمیانه گفت: باید بدانیم که چه وضعیتی در منطقه شکل گرفته و این تحولات به چه سمتی پیش خواهد رفت. وی افزود: این وضعیت براساس عوامل محیطی می‌تواند بر ساختارهای ثبات ساز در خاورمیانه تاثیر بگذارد که ما در اینجا قرار است درباره‌اش بحث کنیم. بازیگران منطقه‌یی سعی می‌کنند از یک‌سری فاکتورهایی برای ایجاد ثبات در منطقه استفاده کنند اما باید در نظر داشت که وضعیت منطقه به سمت بدتر شدن پیش می‌رود. در همین وضعیت است که سیاست خارجی ایران و ترکیه می‌خواهد پاسخگوی وضعیت ناامنی بوده و آن را تحلیل کنند. وی گفت: نکته اول قابل‌توجه این است که ما چرا به سمت ناامنی روانی و بی‌ثباتی در منطقه حرکت کرده‌ایم؟ نکته بعد این است که وضعیت بحران سوریه و عراق چگونه است؟ مساله اصلی در اینجا، عدم توانایی بازیگران منطقه از علل وضعیت بحران است که خود موجب بی‌ثباتی شده است. کارداش ادامه داد: برخی مسائل که سبب بحران در منطقه شده است، دارای ریشه‌های تاریخی مانند تنش‌های فرقه‌یی، تنش میان اعراب و کردهاست. درک این مسائل می‌تواند بسیار به درک مساله اصلی منطقه به ما یاری برساند. علاوه بر این باید به نقش بازیگران فرامنطقه‌یی مانند امریکا که در پی این هستند که امنیت منطقه را تامین کنند و نیز قدرت‌های جدیدی در منطقه مانند روسیه توجه داشته باشیم. وی تاکید کرد: این امر یعنی حضور قدرت‌های بزرگ خارجی در منطقه، پارامترهای بازی در خاورمیانه را تغییر داده و موجب دگرگونی موازنه قدرت در منطقه شده است. درنتیجه این عوامل شاهد منازعات طولانی‌مدت و بی‌سرانجام در منطقه هستیم. کارداش در بخش دیگری از سخنان خود گفت: مساله مهمی که باعث تغییر موازنه قدرت در منطقه خواهد شد، پرونده هسته‌یی ایران است. این مساله می‌تواند به وضعیت عدم قطعیت در خاورمیانه دامن بزند. در این میان ترکیه برخلاف اغلب همسایگان از توافق هسته‌یی ایران حمایت می‌کند. زیرا از چشم‌انداز ترکیه، مشخص شدن پرونده هسته‌یی ایران به همکاری و تعامل میان دو کشور و تحول در مبادلات ایران با همسایگانش کمک خواهد کرد. وی افزود: اما متاسفانه پرونده هسته‌یی ایران به‌دلیل نامشخص بودن وضعیت آتی‌اش، باعث بروز نگرانی‌هایی میان همسایگان این کشور شده است. این وضعیت پیچیده در خاورمیانه باعث شکل‌گیری یک معمای امنیتی میان ایران و ترکیه شده است. این معما باعث شده ترکیه به بازیگری که خواستار کنترل وضعیت منطقه است، تبدیل شود. کارداش گفت: بنابراین در حال حاضر ترکیه با بزرگ‌ترین چالش خود در سال‌های اخیر مواجه می‌شود. در حال حاضر چالش میان دو دسته‌یی که در ترکیه با رویکرد رئالیستی و رویکرد هویتی مسائل را می‌نگرند، سیاست منطقه‌یی ترکیه را شکل می‌دهد. خاورمیانه در گذشته درجا می‌زند دکتر قدیر نصری استاد دانشگاه خوارزمی در ادامه این نشست با اشاره به این نکته که وقتی به نقشه خاورمیانه نگاه می‌کنیم چه چیزی مشاهده می‌شود؟ گفت: باید این بحث را در سه دیدگاه، بحران آوارگان، جنگ داخلی در سوریه و عدم انسجام میان ترکیه و عراق بررسی کرد. سوال این است که چرا این مسائل وجود دارد؟ من فکر می‌کنم سه سطح تحلیل برای این وضعیت وجود دارد که یکی درجا زدن خاورمیانه در گذشته است. وی ادامه داد: گذشته شامل جنگ سرد، ایدئولوژی، رقابت میان ایران و ترکیه، تنش و منازعه میان ایران و عربستان و اسراییل است. توقف در این نقطه برای وضعیت فعلی منطقه بسیار خطرناک است، اما متاسفانه شاهد این هستیم که این گذشته برای کشورهای خاورمیانه بسیار مهم‌تر از وضعیت فعلی است. نصری تصریح کرد: یک بدفهمی میان نخبگان ترکیه در‌مورد تحولات منطقه‌ای، خصوصا درمورد سوریه و عراق وجود دارد. مساله بعدی برخورد میان قدرت‌های منطقه‌یی و بین‌المللی در خاورمیانه است. این برخورد میان قطر، بحرین و قبرس نیست، بلکه این بحران میان ایران و عربستان، ایران و ترکیه، مصر و ترکیه است که نتیجه آن تهدید امنیت، مردم و نظم خاورمیانه بوده است. من فکر می‌کنم برنده اصلی این بحران اسراییل است. گرچه صهیونسیت‌ها در حاشیه این منطقه قرار دارند، اما از بازی کشورهای منطقه‌یی به نفع خود نهایت استفاده را می‌برند، به‌خصوص از بستر مسائل میان ایران و ترکیه. این استاد دانشگاه، مساله مهم دیگر را نظم امنیتی و شکل‌گیری بازیگرانی جدید ماننداقلیم کردستان، پ‌ک‌ک و داعش در منطقه دانست و گفت: اهمیت این بازیگران از وجود دولت‌های ضعیف و شکست خورده در منطقه ناشی می‌شود. تضعیف دولت‌ها در سوریه و عراق همچنین وضع تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، فرصت‌هایی برای خلق و استفاده از داعش فراهم آورده است. نتیجه همه این مسائل، افزایش تروریسم در خاورمیانه بوده است که تبدیل به بازیگری قدرتمند در وضعیت فعلی و آینده خاورمیانه شده است. وی گفت: نتیجه این سه بخش شکل‌گیری طرح جدیدی از امنیت منطقه، باز تولید نظم سایکس- پیکو همچنین افزایش بازیگران دولتی است که علیه تحولات اقتصادی و همکاری شکل گرفته‌اند. سوریه تنها نقطه ثقل روس‌هابرای حضور در دریای مدیترانه دکتر امره ارشین استاد دانشگاه مرمره ترکیه نیز، در این نشست در ابتدای سخنان خود گفت: می‌خواهم در مورد موقعیت روسیه در منطقه و خصوصا آنچه در سوریه در جریان است و همچنین نفوذ روسیه در روابط میان ایران و ترکیه صحبت کنم. حضور نظامی روس‌ها در سوریه، باعث تغییر در موازنه منطقه‌یی شده است و این امر می‌تواند دارای تبعات و معانی خاصی برای ترکیه باشد. وی گفت: پس از سقوط جنگنده روسیه در حریم هوایی ترکیه شاهد تنش میان روابط ترکیه و روسیه بوده‌ایم. این بحران و تنش بسیار تعجب‌برانگیز بود، زیرا دو کشور دارای مناسبات اقتصادی و روابط سیاسی بسیار خوبی بودند. ارشین افزود: تیرگی روابط میان دو کشور حاکی از آن است که بحران سوریه برای ترکیه و روسیه بسیار حائز اهمیت بوده است. برای ترک‌ها اهمیت مساله سوریه در این است که ترکیه با سوریه همسایه است و بحران مهاجران سوری برای ترکیه دارای پیامدهای بسیار و تاثیرگذار بوده است. وی گفت: ازسوی دیگر باید دید که روس‌ها چه نفعی از وضعیت سوریه خواهند برد. برای تحلیل این امر باید گفت که یکی از دلایل حضور روسیه در سوریه، رقابت این کشور با امریکا در سطح جهانی است. روس‌ها از سوریه به عنوان ابزاری برای نشان دادن قدرت خود استفاده می‌کنند. این امر به‌خصوص برای ولادیمیر پوتین رییس‌جمهوری روسیه بسیار مهم است، زیرا وی خواستار نشان دادن قدرت بین‌المللی خود است. ارشین در بخش دیگری از سخنان خود افزود: یک مساله مهم دیگر آن است که روس‌ها برای سال‌ها بازنده تحولات منطقه‌یی بوده‌اند. ازسوی دیگر حضور ناتو در اطراف روسیه سبب شده است که آنها خواستار حضور فعالانه در بحران سوریه شوند. یک خط قرمز همواره برای شوروی سابق و همچنین روسیه امروز وجود داشته و آن رقابت با امریکاست. مساله مهم دیگر منافع روسیه در خاورمیانه است. حمایت از اسد برای روس‌ها از آن جهت اهمیت دارد که آنها همواره روابط سیاسی و اقتصادی خوبی با رژیم سوریه داشته و می‌توان گفت که سوریه تنها نقطه ثقل روسیه برای حضور در دریای مدیترانه است. وی ادامه داد: روس‌ها می‌خواهند به هر طریقی که شده، دسترسی خود را به مدیترانه حفظ کنند. مساله بعدی استفاده روسیه از وضعیت پسا توافق با ایران برای دسترسی بیشتر به منطقه خاورمیانه است، چراکه ایران و روسیه دارای مناسبات نزدیکی با هم بوده و روسیه خواستار این است که از این چارچوب جدید برای حضور خود در منطقه استفاده کند. این استاد دانشگاه ترکیه افزود: نگرانی داخلی روسیه نیز از این منظر بسیار مهم است. روابط اقتصادی روسیه پس از بحران اوکراین دستخوش تغییراتی جدی شده و رشد 4درصدی روسیه و نیمی از عایدات این کشور که از نفت و گاز است، با تحریم‌های روسیه در وضعیت جدیدی قرار گرفته است. روس‌ها می‌خواهند در کنار وضعیت بد داخلی، از موقعیت سوریه بهره‌برداری کرده تا بتوانند خود را به‌عنوان یک برنده معرفی کنند. ارشین بااشاره به مساله مهم تروریسم در خاورمیانه گفت: روس‌ها بیش از 2هزار نیرو در میان داعش از اتباع خود دارند و بازگشت آنها به روسیه برای این کشور بحران عظیمی را رقم خواهد زد. آنها همچنان با چچنی‌ها دارای مشکلات عدیده‌یی بوده و از این رو است که اهمیت ورود به بحران سوریه برای آنها آشکار می‌شود. این مسائل برای روسیه بسیار تعیین‌کننده است تا بتوانند روابط خود با ترکیه را شکل داده و از بحران سوریه نیز برای خود به عنوان یک برگ برنده استفاده کنند. وی تاکید کرد: مطمئنا وضعیت جاری مورد رضایت ترکیه هم نیست، چراکه ترکیه از روابط حسنه با روسیه استقبال می‌کند. در این میان ایران می‌تواند از این موقعیت استفاده کرده و به یک میانجی مهم میان دو کشور بدل شود، زیرا ایران روابط نزدیکی با روسیه دارد و از طرف دیگر حل بحران سوریه بدون حضور ایران، ترکیه و روسیه امکان‌پذیر نیست و منافع سه کشور ایجاب می‌کند که بتوانند با هم روی مساله سوریه متمرکز شوند. تنش در روابط به نفع ایران و ترکیه نیست عبدالرسول دیوسالار پژوهشگر مهمان در مرکز مطالعات و پژوهش‌های استراتژیک خاورمیانه، در این نشست ضمن یادآوری روابط تنگاتنگ ایران و ترکیه گفت: مساله مهم درک وضعیت روابط بین دو کشور است. در پشت روابط ایران و ترکیه یک‌سری مشترکات تاریخی و روابط اقتصادی وجود دارد. وی اظهار داشت: شاخص‌هایی برای درک موضع‌گیری ترکیه درمورد تحولات خاورمیانه وجود دارد. این شاخص‌ها عبارتند از روابط میان ترکیه و اعراب به‌خصوص عربستان‌سعودی و در طرف دیگر روابط میان ایران و روسیه که در این خصوص یک درک استراتژیک مشترک وجود دارد. این امر باعث شکل‌گیری دو بلوک در منطقه شده است. در یک بلوک ایران و روسیه قرار دارند که از وضعیت جدید مانند مساله سوریه و عراق همچنین بازیگران غیردولتی استفاده می‌کنند. از طرف دیگر ترکیه، عربستان و کشورهای عربی منطقه قرار دارند. این مساله باعث شکل‌گیری نظم جدیدی از قدرت در منطقه شده است. دیوسالار افزود: یکی از مسائل این بلوک‌بندی سقوط جنگنده روسیه، بحث تروریسم و تنش در روابط میان ایران و عربستان است که از هفته گذشته بر دامنه آن افزوده شد. در این بلوک‌بندی ایران خواستار استفاده از کارت روسیه در مقابل ترک‌هاست. ترکیه نیز می‌خواهد از کارت سعودی برای کنترل و مهار ایران استفاده کند. وی گفت: در بلوک ایران و روسیه چند گزینه وجود دارد که یکی از آنها گزینه کرده است. گزینه بعدی روابط اقتصادی ایران و روسیه بعد از مساله تحریم‌های اقتصادی است. مساله قفقاز نیز می‌تواند در روابط ایران و ترکیه اثرگذار باشد، چراکه ترک‌ها با آذربایجان روابط حسنه‌یی دارند و ایران نیز به دنبال گسترش مناسبات خود با جمهوری آذربایجان است. دیوسالار در پایان خاطرنشان کرد: ما باید به‌عنوان پژوهشگر سعی کنیم که درک جدیدی از وضعیت کنونی به سیاستمداران خود القا کنیم. این درک به این معناست که استفاده از گزینه عربستان و روسیه علیه ایران و ترکیه نمی‌تواند سازنده باشد؛ زیرا این مساله به‌نفع هیچ یک از دو طرف نیست. ما می‌توانیم با مطرح کردن درک جدید از روابط دوجانبه، در جهت بهبود مناسبات دو کشور سازنده عمل کنیم.