روزگار غم انگیز رز ایرانی

این صنعت، حالا به نمادی از هدردهی فرصت‌ها تبدیل شده و با وجودی که ایران یکی از ١٠ تولید‌کننده عمده گل و گیاه در جهان به شمار می‌آید، اما این حجم عظیم تولید هرگز برای این کشور پولساز نبوده است. یک صنعت خاص و ناب برای ایران، کشوری که مادر گل رز دنیا شناخته می‌شود اما از آن نمی‌تواند درآمدزایی کند. به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از شهروند ، نگاهی به وضع درآمدزایی صنعت پرورش گل و گیاه مشکلات ساختاری این صنعت را به‌خوبی نمایان می‌کند و نشان می‌دهد که این صنعت، نمادی از یک تراژدی تمام است! آنچنان که اتحادیه تولیدکنندگان گل و گیاه کشور اعلام می‌کند، سهم ایران از بازار ٢٥‌میلیارد دلاری جهان تنها ٣ دهم‌درصد است و این موضوع یعنی این‌که ایران در تجارت گل و گیاه رده‌ای بالاتر از ١٠٧ جهان نخواهد داشت. براساس اطلاعات رسمی، ایران روزگاری در بخش صادرات گیاهان دارویی یکه‌تاز جهان به‌شمار می‌آمد اما این روند از دهه ٨٠ نزولی شد و آن‌قدر افت را تجربه کردیم که به گفته «جلیل مغازه‌ای» رئیس اتحادیه صادرکنندگان گیاهان دارویی، رتبه ایران درحال حاضر از پله هفتادم نیز پایین‌تر است. این موضوع درحالی رخ می‌دهد که تجارت پرسود فرآورده‌های گیاهی، درآمد سرشاری نصیب تولیدکنندگان کوچکتر جهان کرده است. بلغارستان؛ توان کمتر و درآمد بیشتر از ایران ایران درحال حاضر با دارا بودن ٢٠‌هزار هکتار مزرعه گل رز، بزرگترین تولیدکننده جهان به‌شمار می‌آید، اما درآمدی که از این حجم تولید نصیب ما می‌شود تنها ٥٠‌میلیون دلار است. این درحالی است که براساس اعلام ستاد توسعه فناوری گیاهان دارویی معاونت علمی ریاست ‌جمهوری، بلغارستان که یک‌دهم مزارع گل سرخ ایران را در اختیار دارد، توانسته است با ٢‌هزار هکتار مزرعه گل رز، سالانه ٤‌میلیارد دلار درآمد به‌دست آورد. این رقم چیزی حدود یک‌ششم درآمد نفتی ما به‌شمار می‌رود. از یکه‌تاز عرصه تجارت گل رز که بگذریم، همسایه شمال ‌غربی ایران نیز عزم خود را جزم کرده است تا یکی از ایالت‌های خود را به‌عنوان قطب تولید گل رز به جهانیان معرفی کند. حالا ترکیه غول‌های بزرگ صنعت عطرسازی را به «اسپارتا» کشانده است و سالانه ٥‌میلیون نفر گردشگر را از سراسر جهان به تماشای مراسم برداشت گل رز در این استان جذب می‌کند. در این شرایط اما، گلزارهای رنگارنگ و پربار ایران میزبان یکی از فقیرترین تولیدکنندگان کشور است. تولیدکنندگانی که در نبود صنعت فرآوری مناسب ناچارند محصولات خود را به کارگاه‌های زیرزمینی تولید عرقیجات بسپارند و در این بازار پرچالش، ارزان‌ترین کالای ممکن را از گرانقیمت‌ترین مزارع جهان چوب حراج بزنند. مادر گل رز جهان در اغما! براساس شواهد و اسناد موجود، پیشینه گل رز به ایران می‌رسد و تا ٣٥٠‌سال پیش از این، گل رز در هیچ اقلیم دیگری به جز خاک ایران رویش نداشته است. در دوره صفوی این گل به همراه ادوات گلاب‌گیری به عثمانی (ترکیه فعلی) و سپس سوریه و بلغارستان منتقل شده است، اما دیری نگذشت که رز ایرانی درآمد کلانی برای کشورهای میزبان خود ایجاد کرده و در کشور ما به یک صنعت منسوخ و قدیمی یعنی گلاب‌گیری سنتی خلاصه شد.گل رز که به گل سرخ نیز معروف است، بیشتر از ١٥٠ گونه دارد که براساس نژاد در ٧ دسته طبقه‌بندی می‌شود. گل رز ایرانی یا گل‌محمدی یکی از بهترین انواع گونه‌های گل رز است که برای پرورش به آب کمی نیاز دارد، به‌طوری که هم‌اکنون اقلیم کویری کاشان قطب تولید و پرورش گل‌محمدی ایران به‌شمار می‌رود. اما نحوه استفاده از گل رز که در ایران تنها به گلاب‌گیری خلاصه شده است، تولیدکننده فرآورده‌ای است که یکی از گرانقیمت‌ترین مواد اصلی صنایع عطرسازی و داروسازی را تشکیل می‌دهد. اسانس گل رز همان کیمیای گرانقیمتی است که کاربرد وسیعی در صنایع عطر و داروسازی دارد و درحال حاضر و براساس اعلام ستاد توسعه فناوری گیاهان دارویی معاونت علمی ریاست‌جمهوری، هر کیلوگرم از آن در بازار جهانی، بنا به کیفیت و خلوص تا ٥٥‌میلیون تومان قیمت‌گذاری می‌شود. با این حال نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی مناسب و به‌روز باعث شده است که اسانس‌گیری در کشور ما جایگاهی نداشته و یکی از باکیفیت‌ترین انواع گل رز جهان یعنی گل‌محمدی ایران به کارگاه‌های سنتی سپرده شود که محصول آن تولید کالایی کم‌ارزش و حجیم یعنی همان گلاب است که قیمت هر کیلوگرم از آن در بازار جهان بسیار ناچیز و در حد ٤ تا ٥ دلار است، آن هم با خریدارانی محدود که به کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس خلاصه می‌شوند. ترکیه قطب گل رز جهان می‌شود علاوه بر بزرگترین صادرکننده اسانس جهان یعنی بلغارستان، حالا همسایه شمال ‌غربی ایران نیز برای تسخیر بازارهای جهانی گل رز به تکاپو افتاده است. براساس گزارش روزنامه حریت ترکیه، هم‌اکنون یکی از بزرگترین غول‌های صنعت عطرسازی جهان یعنی IFF وارد شراکت با ترکیه شده و بناست از این پس استان اسپارتای این کشور اسانس گرانقیمت گل رز را برای کمپانی بزرگ IFF تهیه کند. شرکت (IFF) تولید‌کننده برندهای مشهوری چون «کالوین کلاین»، «ژیوانچی» و «جورجیو آرمانی» است و مقامات عالی این کمپانی در مصاحبه‌ای به حریت گفته‌اند که با انجام فعالیت‌های آزمایشگاهی و علمی، کیفیت اسانس تولیدی ترکیه را به حداکثر می‌رسانند. در اجرای این طرح ایستگاه‌های ویژه هواشناسی محلی نیز در ٣ روستا ایجاد شده و شرکت (IFF) قصد دارد مزرعه‌های تولید رز را در مقیاس وسیع در منطقه ایجاد و رزهایی با کیفیت بسیار مطلوب برای اسانس‌گیری تولید کند. به جز این، حریت از عقد قرارداد ترکیه با چند برند بزرگ عطر در فرانسه گزارش می‌دهد که به‌زودی فعالیت تجاری خود را در این کشور آغاز می‌کنند. این موضوع درحالی رخ می‌دهد که صنعت فرآوری گل رز ترکیه درآمدزایی جنبی دیگری برای این کشور فراهم کرده است. قطب پرورش گل رز ترکیه سالانه ٥‌میلیون گردشگر را از سراسر جهان به خود جذب می‌کند که این میزان گردشگر درآمد ارزی سرشاری برای ترکیه به ارمغان می‌آورد. فرآوری منسوخ گلاب‌گیری در شرایطی که گلاب‌گیری در بیشتر کشورهای تولیدکننده گل و گیاهان دارویی یک روش منسوخ به‌شمار می‌آید و صنایع تبدیلی و تکمیلی دانش‌بنیان این کشورها به اسانس‌گیری روی آورده است، پیشتازان بازار جهانی یعنی ترکیه و بلغارستان به این روش صنعتی نیز محدود نشده و درحال حاضر باکیفیت‌ترین روغن جهان را از گل‌ها و گیاهان معطر استخراج می‌کنند. برای استخراج ماده موثره از گل‌ها و گیاهان معطر ٣ روش گلاب‌گیری، اسانس‌گیری و عصاره‌گیری وجود دارد. از این میان گلاب‌گیری قدیمی‌ترین روش فرآوری گل‌ها و گیاهان دارویی به‌شمار می‌رود که محتوای آن تشکیل‌دهنده حجم زیادی آب است که در برگیرنده تنها دو‌صدم ماده موثره و خواص گیاه است. از این میان فرآیند اسانس‌گیری روش پیشرفته‌تر استخراج ماده موثره از گیاهان به‌شمار می‌آید که براساس آن تمام ترکیبات فرار گیاه استخراج شده و ‌درصد کمی از آن را آب تشکیل می‌دهد. به‌طوری‌که از ٣ تا ٦ تن گل رز تنها یک کیلوگرم اسانس به‌دست می‌آید. این درحالی است که همین حجم از گل رز بیشتر از ٦‌هزار لیتر گلاب تولید می‌کند که نه‌تنها قیمت و ارزش آن در بازارهای جهانی بسیار نازل است که به دلیل حجیم و سنگین بودن نسبت به اسانس، مزیت صادراتی بسیار پایین‌تری دارد. روش سوم که عصاره‌گیری است برخلاف دو روش نخست که مبتنی بر تقطیر و روش‌های فیزیکی است، استخراج ماده موثره گیاه بر پایه روش‌های شیمیایی است و ترکیبات موثر گیاه با حلال‌های شیمیایی و مواد آلی خارج می‌شود. این روش بیشتر در صنایع غیرخوراکی مصرف می‌شود. حتی استاندارد فرآورده‌های گیاهی نداریم به این ترتیب در شرایطی که کشورهای تولیدکننده گیاهان دارویی به فرآوری دانش‌بنیان روی آورده‌اند، در ایران حجم عظیم تولیدات گل و گیاه در کارگاه‌های قدیمی گلاب‌گیری هدر رفته و محصول به‌دست آمده یک کالای حجیم و سنگین و کم‌ارزش است که باعث می‌شود یکی از قدیمی‌ترین پیشه ایرانیان با آن همه پتانسیل تولید و درآمدزایی به حاشیه رفته و مزیت صادراتی این حجم از تولید از دست برود. «فاطمه سفیدکن» عضو هیأت‌علمی موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در این‌باره توضیح می‌دهد: درحال حاضر بسیاری از کشورهای تولیدکننده گل و گیاهان دارویی به فرآوری صنعتی و علمی روی آورده‌اند که اسانس‌گیری یکی از معمول‌ترین و رایج‌ترین آنها به‌شمار می‌رود. این درحالی است که برخی کشورهای پیشرو و یکه‌تاز بازار جهانی مانند ترکیه و بلغارستان پا را از این فراتر گذاشته و روغن ارزشمندی از گل‌ها و گیاهان معطر تولید می‌کنند که «ابسولوت» یا عصاره مطلق نام دارد و با قیمت بسیار گزافی آن را به صنایع بزرگ و معتبر بهداشتی و آرایشی جهان می‌فروشند. این پژوهشگر گیاهان دارویی و معطر ایران ادامه می‌دهد: این موضوع درحالی رخ می‌دهد که در ایران به‌عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گیاهان دارویی در جهان، حتی یک موسسه ناظر برای تشخیص کیفیت و استاندارد گیاهان فرآوری شده وجود ندارد و تقریبا تمام تولیدات ارزشمند ایران در حوزه گل‌ها و گیاهان دارویی در کارگاه‌های زیر پله‌ای هدر می‌رود. ارزش مزارع گل رز ایران ١١٠٠‌میلیارد تومان اگر از تمام گل‌ها و گیاهان دارویی و صاحب پتانسیل اسانس‌گیری صرف نظر کنیم و تنها حجم تولید گل رز ایران را در نظر بگیریم، متوجه می‌شویم که غفلت ایرانی‌ها از دانش‌بنیان کردن صنایع فرآوری گیاهان و اسانس‌گیری از آنها موجب شده است که سالانه حداقل‌ هزار و ١٠٠‌میلیارد تومان درآمد ارزی را از دست بدهیم. درحال حاضر ٢٠‌هزار هکتار مزرعه گل رز در کشور وجود دارد که براساس گفته «مجید کافی‌زاده» مدیر جهاد کشاورزی کاشان، میانگین برداشت از هر هکتار مزرعه گل رز کشور بین ٤ تا ٥ تن است. به این ترتیب اگر میانگین برداشت را ٤,٥ تن در نظر بگیریم از این سطح زیر کشت حدود ٩٠‌هزار تن گل‌محمدی به‌دست می‌آید. بنا به گفته فاطمه سفیدکن، پژوهشگر نیز از هر ٣ تا ٦ تن گل رز یک کیلوگرم اسانس به دست می‌آید. با در نظر گرفتن رقم میانگین یعنی ٤.٥ تن می‌توان گفت از هر هکتار مزرعه ایران یک کیلوگرم اسانس گل رز به دست می‌آید که با توجه به سطح زیر کشت ٢٠‌هزار هکتاری حجم اسانس به‌دست آمده از مزارع ایران ٢٠‌هزار کیلوگرم است. با توجه به این‌که قیمت یک کیلوگرم اسانس گل رز در بازار جهانی ٥٥‌میلیون تومان است، ارزش مزارع گل رز ایران حداقل‌ هزار و ١٠٠‌میلیارد تومان در سال برآورد می‌شود. این ارزش‌گذاری در شرایطی است که عملکرد و میزان بهره‌وری مزارع ایران بسیار پایین است و بامدرن سازی و دانش‌بنیان کردن این مزارع می‌توان میزان برداشت و ارزش مزارع گل رز را تا چند برابر افزایش داد.