به گزارش اقتصادآنلاین، احسان سلطانی در شرق نوشت: آمارهای گمرک نشان می‌دهد که سال گذشته بالغ بر ۳.۵ میلیون تن به ارزش ۲.۶ میلیارد دلار محصولات کشاورزی و دامی و مواد غذایی به کشور عراق صادر شده که بیش از دو میلیون تن با سهم نزدیک به ۶۰ درصد آن شامل میوه و تره‌بار بوده است. نکته جالب توجه این است که مازاد محصول میوه و تره‌بار ایران به عراق صادر نمی‌شود بلکه مرغوب‌ترین محصول به این کشور صادر می‌شود و اگر ارز حاصل از صادرات به کشور بازنگردد، زمینه افزایش قیمت در بازار میوه و تره‌بار داخل را فراهم می‌کند. برای صادرات بیش از دو میلیون تن میوه و تره‌بار به عراق، 150 هزار مرتبه حمل‌ونقل جاده‌ای انجام شده که از رانت قابل توجهی در سوخت دیزلی برخوردار است.
اتاق مشترک بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران و عراق در اول خرداد ماه سال جاری اعلام کرد که مذاکراتی با بانک مرکزی انجام شده تا صادرکنندگان میوه و تره‌بار به کشورهای همسایه مانند عراق از پیمان‌سپاری ارزی معاف شوند. در همین حال وزیر صنعت، معدن و تجارت با ارسال نامه‌ای به گمرک جمهوری اسلامی ایران ممنوعیت صادرات سیب‌زمینی و پیاز را از ابتدای خرداد ماه لغو کرد. در زمینه چگونگی و تشویق و ترویج صادرات مواد خام کشاورزی و به ویژه مایحتاج عامه مردم حقایق زیر مطرح است.
بر پایه داده‌های گمرک ایران، بالغ بر ۳.۵ میلیون تن به ارزش ۲.۶ میلیارد دلار محصولات کشاورزی و دامی و مواد غذایی به کشور عراق در سال ۱۳۹۷ صادر شد که بیش از دو میلیون تن (با سهم نزدیک به ۶۰ درصد) به ارزش ۸۰۰ میلیون دلار (با سهم نزدیک به ۳۰ درصد) آن شامل میوه و تره‌بار بود. در این سال اقلام اصلی صادراتی میوه و تره‌بار شامل هندوانه با وزن ۴۴۰ هزار تن (ارزش ۹۴ میلیون دلار)، گوجه‌فرنگی با وزن ۴۱۹ هزار تن ( ارزش ۱۷۰ میلیون دلار)، سیب‌زمینی با وزن ۳۱۲ هزار تن (ارزش ۱۲۲ میلیون دلار) و پیاز با وزن ۲۷۳ هزار تن (ارزش ۱۰۱ میلیون دلار) هستند. مجموع صادرات سال ۱۳۹۷ هشت قلم «هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز، خیار، سیب، خربزه، کلم و کاهو» به عراق برابر با دو میلیون تن به ارزش ۷۴۵ میلیون دلار است. افزون بر اینها در سال ۱۳۹۷، ۲۷۱ هزار تن شیر، خامه، ماست، دوغ و پنیر به ارزش ۴۳۸ میلیون دلار، ۲۳۲ هزار تن آرد گندم، خمیر و نان به ارزش ۱۵۱ میلیون دلار و ۹۱ هزار تن رب گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی آماده به ارزش ۲۰۶ میلیون دلار به عراق صادر شده است. در سال ۱۳۹۷ حدود ۳۰۰ هزار تن میوه و تره‌بار به ارزش حدود ۱۳۰ میلیون دلار به افغانستان صادر شد که اقلام اصلی شامل سیب با وزن ۱۰۳ هزار تن (ارزش ۵۴ میلیون دلار)، سیب‌زمینی با وزن ۴۴ هزار تن (ارزش ۱۶ میلیون دلار)، گوجه‌فرنگی با وزن ۴۴ هزار تن ( ارزش ۱۹ میلیون دلار) و هندوانه با وزن ۳۹ هزار تن (ارزش ۶.۵ میلیون دلار) هستند. در کنار اینها ۴۶ هزار تن شیر، خامه، ماست، دوغ و پنیر به ارزش ۱۰۲ میلیون دلار، ۶۲ هزار تن آرد گندم، خمیر و نان به ارزش ۵۶ میلیون دلار و ۳۵ هزار تن رب گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی آماده به ارزش ۵۱ میلیون دلار به افغانستان صادر شده است.
در مجموع سال ۱۳۹۷ فقط ۳.۴ میلیون تن «هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز، خیار، سیب، خربزه، کلم و کاهو» به ارزش ۱.۲۴ میلیارد دلار از ایران صادر شده که سهم بازارهای عراق و افغانستان، به ترتیب ۶۰ و هشت درصد از کل صادرات بود. در سال ۲۰۱۸ میلادی ترکیه حدود سه میلیارد محصولات کشاورزی و دامی و مواد غذایی به عراق صادر کرد. مجموع صادرات هشت قلم میوه و تره‌بار «هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز، خیار، سیب، خربزه، کلم و کاهو» ترکیه به عراق ۵۳ میلیون دلار (۱.۸ درصد از کل صادرات محصولات کشاورزی و دامی و مواد غذایی این کشور) است. با اینکه ارزش کل صادرات محصولات کشاورزی و دامی و مواد غذایی ایران ۱۴ درصد از ترکیه کمتر است، اما ارزش صادرات هشت قلم میوه و تره‌بار اصلی ایران ۱۴ برابر ترکیه است.
در ایران شاهد رانت آب و انرژی هستیم. تعرفه بهای انرژی الکتریکی بخش کشاورزی کمتر از یک‌سوم متوسط کل بخش‌های مصرفی است. در شرایطی که در جهان سهم بخش کشاورزی از کل مصرف انرژی الکتریکی کمتر از شش درصد گزارش می‌شود، در ایران سهم مصرف بخش کشاورزی ۱۵ درصد است. سهم اصلی مصرف انرژی الکتریکی در بخش کشاورزی به برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی ارتباط دارد که در این رابطه پایین‌ترین هزینه پمپ آب (با بهای بسیار نازل انرژی الکتریکی) یکی از عوامل مهم نابودی منابع آب زیرزمینی به شمار می‌رود. سهم بخش کشاورزی از کل مصرف آب جهان ۷۰ درصد و در ایران بالای ۹۰ درصد است. صادرات نزدیک به چهار میلیون تن محصولات آب‌بر میوه و تره‌بار در نتیجه اعطای رانت‌های کلان انرژی و آب حاصل شده است.صادرات محصولات آب‌بر به مفهوم صادرات آب مجازی از کشور است. بر اساس مراجع مختلف، تولید هر کیلوگرم هندوانه نیاز به ۳۰۰ تا ۵۰۰ لیتر آب دارد. بنابراین صادرات ۷۷۰ هزار تن هندوانه معادل مصرف ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب یا به همین میزان صادرات آب مجازی است. در نتیجه صادرات آب مجازی، هر مترمکعب آب کشور به بهای نیم‌دلار در مترمکعب صادر شده است. در کشورهای توسعه‌یافته بهای هر مترمکعب آب بین نیم تا دو و در امارات متحده عربی (با یارانه) بین ۷۰ سنت تا دو دلار است. ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب برای صادرات هندوانه برابر با مصرف خانگی دو تا سه هفته مردم کشور است. مصرف آب جهت صادرات بیش از دو میلیون تن میوه و تره‌بار به عراق معادل مصرف خانگی حدود یک ماه مردم است. در همین شرایط با سرمایه‌گذاری‌های کلان طرح‌های انتقال آب اجرا می‌شود تا با هزینه حداقل یک دلار در مترمکعب آب مناطق کویری کشور تأمین شود. افزایش صادرات محصولات کشاورزی آب‌بر، با فشار روی محیط زیست پدیده‌های نابودی ذخایر آب زیرزمینی و فرونشست زمین را به دنبال دارد. کشاورزی، هم در ایران و هم در جهان از یارانه‌های دولتی برخوردار می‌شود. صادرات اقلامی مانند «شیر، خامه، ماست، دوغ، پنیر، آرد گندم، خمیر و نان» با رانت نهاده‌های کشاورزی و دامی صورت می‌گیرد. صادرات این اقلام هم مانند میوه و تره‌بار موجب می‌شود که قیمت‌های داخلی آنها به قیمت‌های صادراتی با دلار گران نزدیک شود. صادرات رسمی ۳۲۴ هزار تن «آرد گندم، خمیر و نان» به عراق (با سهم ۷۲ درصد) و افغانستان (با سهم ۱۹ درصد) مشخص نیست که بر اساس چه مبنا و سیاست‌گذاری‌ای برای صادرات و امنیت مواد غذایی در شرایط بحرانی کنونی صورت گرفته است. صادرات به عراق از رانت سوخت حمل‌ونقل نیز بهره می‌برد. صادرات بیش از دو میلیون تن میوه و تره‌بار به کشور عراق معادل بیش از ۱۵۰ هزار مرتبه حمل‌ونقل کالایی جاده‌ای است که از رانت سوخت دیزل قابل‌توجهی برخوردار است.
صادرات میوه و تره‌بار مصداق بارز خام‌فروشی و صادرات کالاهای کم‌ارزش و با ارزش افزوده پایین است، درحالی‌که با تبدیل محصولات کشاورزی به تولیدات نهایی، ارزآوری، ارزش افزوده و اشتغال به مراتب بیشتر حاصل می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال در شرایطی که ۲۷۰ هزار تن خیار (با بهای واحد ۴۳۰ دلار در تن) صادر شده، فقط ۲.۶ هزار تن خیارشور (با بهای واحد هزار و ۳۵۰ دلار در تن) صادر شده است. صادرات ۳.۷ میلیون تن «هندوانه، گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی، پیاز، خیار، سیب، خربزه و کلم و کاهو» در سال ۱۳۹۷، معادل با ۴۲ کیلوگرم به ازای هر ایرانی است که برای عراق و افغانستان به‌ترتیب مقدار سرانه ۲۵ و سه کیلوگرم است. در این سال سرانه صادرات «گوجه‌فرنگی، سیب‌زمینی و پیاز»
۱۸ کیلو گرم، «هندوانه، خربزه و خیار» ۱۵ کیلوگرم و سیب پنج کیلوگرم بود. ۸۷۰ هزار تن سیب‌زمینی و پیاز به ارزش ۳۲۸ میلیون دلار در سال ۱۳۹۷ صادر شد که ۶۷ درصد آن صادرات به عراق بود. در این سال ارزش واردات موز، آناناس، نارگیل و گلابی به ۳۹۵ میلیون دلار بالغ می‌شود. ارز حاصل از صادرات میوه و تره‌بار مصرفی عامه مردم معادل ارز واردات میوه‌های غیرضروری اقلیت خاص است.
صادرات اقلام میوه و تره‌بار سهم قابل‌توجه ۱۵ تا ۲۵ درصدی از کل تولید نهایی (تحویل انبار) هر یک از اقلام و سهم به مراتب بیشتری از محصولات مرغوب این اقلام را دارد. نکته قابل‌توجه این است که مازاد تولیدات صادر نمی‌شود، بلکه معمولا بهترین تولیدات صادر می‌شود. اگر مقرر باشد که صادرکننده ارز حاصل از صادرات را پیمان‌سپاری نکند (برنگرداند)، یعنی اینکه مجاز است تا آن را به بالاترین قیمت ارز در بازار آزاد به فروش برساند که در نتیجه قیمت فروش میوه و تره‌بار در بازار داخلی با قیمت ارز بازار آزاد تنظیم می‌شود.
حجم بالای صادرات مواد خام کشاورزی به کشورهای توسعه‌نیافته با اقتصاد کشاورزی نشان می‌دهد که اقتصاد ایران از نقطه‌نظر نرخ مبادله ارز ملی با ارزهای خارجی دچار چه وضعیت نابسامانی شده است که یکی از عوامل اصلی آن شکل‌گیری بازار ارز آزاد با نرخ‌های غیرمنطقی و غیرواقعی است. در انتهای سال ۱۳۹۶، صادرکنندگان درخواست داشتند قیمت دلار آمریکا به پنج تا شش هزار تومان برسد تا به گفته آنها صادرات شکوفا شود. در نیمه اول سال ۱۳۹۷ با لابی‌سازی و فشار آنها، بازار ثانویه ارز با قیمت دلار هشت هزار تومان راه‌اندازی شد و در آن زمان مدافعان این بازار از ساماندهی و کاهش نرخ ارز در صورت تشکیل آن سخن می‌گفتند. پس از راه‌اندازی این بازار، نه‌تنها نرخ ارز کاهش نیافت که به تدریج افزایش هم یافت. با افزایش قیمت دلار در بازار آزاد، صادرکنندگان مدعی شدند که قیمت دلار هشت هزارتومانی برای آنها به‌صرفه نیست و قیمت دلار در بازار ثانویه ارز به بالای ۱۰ هزار تومان رسید. چالشی که در اقتصاد ایران در حال اتفاق است، شکل‌گیری مارپیچ مخرب «افزایش نرخ ارز> افزایش نرخ تورم> افزایش نرخ ارز» است. آنچه در صادرات ایران کمتر جایگاهی دارد، صادرات کالاهای مصرفی و نهایی است و آنچه جایگاه اصلی را دارد، صادرات هر نوع مواد خام و اولیه؛ از خاک و سنگ‌آهن تا هندوانه و پیاز و متانول و اوره است. صادرات مواد خام و اولیه از کشور اصولا دارای منافع اقتصادی و تراز تجاری مثبت نیست و از سوی دیگر یا ارز آن برنمی‌گردد یا اینکه با فروش در بازار آزاد موجب افزایش قیمت‌های مصرف‌کنندگان داخلی می‌شود. در اقتصاد جهانی، صادراتی که بر پایه تزریق انواع رانت‌ها شکل بگیرد، اصولا صادرات شناخته نمی‌شود، چه برسد به آنکه همراه با بازگشت ارز نیز نباشد. شوک ارزی سال ۱۳۹۷ و قیمت‌های نادرست و غیرواقعی ارز موجبات بی‌ثباتی اقتصاد کلان و هرج‌ومرج اقتصادی را فراهم کرده و در نتیجه در عرصه اقتصاد ایران مجراهای رانتی و آدرس‌های غلط اقتصادی بی‌شمار را ایجاد کرده است. در شرایط کنونی مدیریت درست و سالم تجارت خارجی کشور ازآن‌رو اهمیت بسیار بالایی دارد که چگونگی و میزان صادرات و واردات روی نوسانات قیمت‌های داخلی تأثیر بالایی دارد و در نتیجه می‌تواند به‌سرعت به صورت شوک‌های قیمتی خود را آشکار و با فشار روی عامه مردم، نارضایتی آنها را تشدید کند
