یخچال‌های سفید و زرد پر از میگو و ماهی، کیسه‌های پلاستیکی پتو، لباس، صنایع‌دستی. مهناز از روستای سلخ دو عروسک دُختِلوک خریده، یکی‌شان عروس است و یکی مادر باردار. مهناز در اقامت پنج روزه‌اش سه، چهار منطقه از قشم را دیده و بقیه اوقاتش را در بازارهای درگهان و قشم گذرانده. این سومین سفر او به جزیره است. جزیره‌ای که ٥٠سال پیش شکل دیگری داشت.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از شهروند، 1330 شمسی، وقتی علی‌اصغر‌خان حکمت به قشم سفر کرد، ١٤هزار نفر جمعیت داشت. «جزیره قشم به کلی از حلیه آبادی افتاده و خرابه شده، خانه‌ها ویران و دکاکین بسته است. سابقا مرکز تجارت آزاد بود. فعلا مقررات آن را به صورت خرابه درآورده و سکنه آن متفرق شده‌اند. به واسطه بی‌آبی زراعتی ندارد. قدیم‌ها پرتغالی‌ها آن‌جا را در قرن شانزدهم تسخیر کرده بودند و قلعه‌ای از آثار آنان هنوز باقی‌مانده است. جزیره رسوبی و خاک آن مملو از آثار منفجره و ته‌نشین است. مردم آن سیه‌چرده و در حدود ١٢هزار نفرند که در بندر قشم و چند بندرگاه دیگر سکنی دارند. سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی در اقصای آن بندر در روی بلندی درمانگاهی ساخته‌اند که به یک طبیب، پزشکیار و مقدار کافی دوا مجهز است. این درمانگاه تنها عمارت آباد این جزیره است، آن را با سنگ و سیمان ساخته‌اند و حدود ٥٥هزار تومان خرج کرده‌اند، چون محل دیگری نبود در آن‌جا ورود کرده و نهار را ظاهرا همان میرفتاح شمس تهیه کرده بود. لقمه نانی صرف شد. ولی منظره فجیع و ناگوار مردم برهنه و فقیر آن ناحیه که جمع کثیری در اطراف ما ازدحام کرده بودند، موجب تأثر بسیار می‌شد.»
حکمت آن زمان پیشنهاد کرده بود اگر دولت و ملت بخواهند این ناحیه آباد شود «باید به صید ماهی توجه و آن را ترویج کنند که مرکز صادرات بشود و لقمه نانی برای این مردم پابرهنه که جز قاچاق کاری ندارند، فراهم شود.»
قشم از سال ١٣٧٢ که آزاد شد، مهاجران زیادی را به قصد تجارت پذیرفت. بین سال‌های ٧١ تا ٨٢ که زندمقدم، پژوهشگر و کارشناس توسعه به بررسی وضع قشم پرداخت به نقل از یکی از معتمدان شهر نوشت: «از زمانی که منطقه آزاد شد ساختمان و زمین گران و اختلاف زیاد شد. اختلاف بین مردم شهر، مقامات دولتی، به‌خصوص شهرداری. این وسط مقررات منطقه آزاد شده قوزبالای‌قوز، اختلاف منطقه بر سر شهرسازی با افزایش قیمت، این طور باشه مردم نتوانند خانه‌سازی کنند.»
زهره فنی، محمد علیزاده طولی و زینب زحمتکش هم که تأثیرات گردشگری بر توسعه پایدار شهری را بررسی کرده‌اند، معتقدند گردشگری علاوه بر اثرات مثبت، اثرات منفی اقتصادی نیز داشته است؛ ازجمله این‌که در قشم موجب افزایش قیمت زمین و مسکن شهری شده که سوداگری زمین را به دنبال داشته است؛ ساخت‌وساز در منطقه بالا رفته و خانه‌هایی ناسازگار با معماری بومی ساخته شده است.
با توسعه منطقه آزاد، زمین گران شد و آنها که مالک نبودند ضعیف‌تر شدند و زمین‌داران ترقی کردند. ساخت شهرک‌های صنعتی و مهاجرت از شهرهای مختلف ایران برای تجارت و خرید و فروش کالا هنوز ادامه دارد.
پیش از سال ٨٥ پیش‌بینی شده بود جمعیت قشم در این سال به ٢٥٣٢٠ نفر و در سال ١٤٠٥ به ٥٠٩٠٠ نفر برسد. پیش‌بینی‌ها این بود که این جمعیت به ٦٨٣٧ واحد مسکونی نیاز دارد و از آن‌جایی که این شهر با کمبود کاربری اراضی مسکونی در محدوده شهر مواجه است، به گسترش آپارتمان‌نشینی روی خواهد آورد.
اما رشد جمعیت از پیش‌بینی‌ها هم جلو افتاد. درحال حاضر، قشم ١٥٠هزار نفر جمعیت دارد و براساس پیش‌بینی‌ها تا سال ١٤٠٤، جمعیت این شهرستان به ٣٨٠هزار نفر می‌رسد.
به گفته مدیرعامل منطقه آزاد با توجه به این‌که جزیره قشم ناگزیر از پذیرش بخشی از جمعیت کشور است، اگر برنامه‌ریزی درستی صورت نگیرد، جمعیت مهاجر بیشتر مصرف‌کننده خواهد بود که این امر آسیب‌های مختلفی به دنبال دارد.
مریم که در سیتی‌سنتر مغازه شال و روسری دارد از یک‌سال پیش به دلیل بیماری پدر به قشم مهاجرت کرده است. پیش از قشم چند ماهی در کیش زندگی کردند، اما هزینه زندگی در آن جزیره زیاد بود و به‌ناچار به قشم آمدند. بعد از یک‌سال مریم دیگر نمی‌خواهد به تهران برگردد. «بهترین اتفاق زندگی من این بود که به این جزیره آمدیم. به مردم و دریایش وابسته شده‌ایم. بومیان جزیره خیلی زود ما را پذیرفتند.»
به جز مریم، چند فروشنده دیگر در مرکز خرید قشم و درگهان می‌گویند به دلیل بیماری خود یا عضو خانواده به قشم آمده و ماندگار شده‌اند. مهاجران اغلب در شهر قشم، درگهان و سوزا ساکن هستند.
جبل‌علی، یک آرزو
چند لنج ماهیگیری و دو کشتی در دوردست، آبی کمرنگ آسمان را از آبی‌تیره دریا جدا می‌کنند. این سوی آب بزرگترین جزیره خلیج‌فارس است، آن سوی امواج آرام، بزرگترین بندر خاورمیانه. مسئولان قشم در چشم‌انداز توسعه جزیره آرزو دارند مایل‌به‌مایل به جبل‌علی، پربازدیدترین بندر جهان نزدیک شوند؛ یکی از شاهراه‌های بزرگ تجارت دنیا. جبل‌علی، منطقه صنعتی دوبی در ۱۹۷۷میلادی به بهره‌برداری رسید و هشت‌سال بعد منطقه آزاد تجاری شد و رونق گرفت.
جزیره قشم در گذشته دور مردمانی کشاورز و دامدار داشت. خشکسالی موجی از مهاجرت را رقم زد. روستاها، روستا-بندر شدند و نوبت صید ماهی، میگو، صدف، مروارید، لنج‌سازی و نساجی شد. نفت در خلیج‌فارس و قشم کشف شد و واردات کالاهای ژاپنی اقتصاد سنتی را به اقتصاد نوین صنعتی تبدیل کرد.
منطقه آزاد جبل‌علی که از جزایر دست‌ساز بشر است، با سه جزیره مصنوعی جمیرا، دیره و جبل علی و به شکل یک نخل بر روی آب ساخته شده. این جزایر کاربرد مسکونی، تفریحی و تجاری دارند. با بیش از ۱۷۰ خط کشتیرانی که هر هفته از صد بندر دنیا در اسکله‌ها لنگر می‌اندازند. نفت، گاز مایع و محصولات پتروشیمی می‌رود و کالاهای متنوع می‌آید.
اقتصاد آزاد و باز امارات متحده عربی تجارت و بازرگانی را رونق داده و با صادرات نفت، گردشگری و حمل‌ونقل شرایط مناسبی از نظر درآمد ناخالص ملی در منطقه خاورمیانه به دست آورده، موقعیتی که منطقه آزاد قشم هنوز با آن فاصله بسیار دارد. دلیل این فاصله را مدیر منطقه آزاد چالش‌هایی ساختاری می‌داند که مهمترینش ضعف ساختار مالی و استقلال اداری است. حمیدرضا مومنی می‌گوید منابع مالی این مناطق پایدار نیست و «با کاهش درآمد در مناطق آزاد، بخشی از ماموریت‌ها قابلیت پیگیری و عملیاتی‌شدن ندارند.»
از ١٥٠٠ کیلومتر وسعت جزیره، ١٢٠٠ کیلومتر منطقه ویژه اقتصادی است و ٣٠٠کیلومتر منطقه آزاد. سه مدیر هم بر منطقه حاکم است: «فرماندار، مدیرمنطقه ویژه و مدیر منطقه آزاد.» مومنی می‌گوید «با این پارادوکس خروجی مطلوبی نخواهیم داشت.»
او از واگذاری مناطق آزاد به وزارت امور اقتصادی و دارایی هم انتقاد می‌کند و معتقد است اگر دبیرخانه منطقه آزاد در نهاد ریاست‌جمهوری به معاونت ارتقا پیدا کند، راه توسعه جزیره هموارتر می‌شود، چراکه درحال حاضر امکان دفاع از برخی مصوبات نهاد ریاست‌جمهوری از سوی دبیرخانه وجود ندارد. به گفته او نرخ بیکاری در قشم ٦,٥درصد است و مسئولان به دنبال برنامه‌ریزی برای جذب نیروی کار از خارج قشم هستند.
ژئوپارک و توسعه پایدار
جبل‌علی به دست انسان ساخته شده و ١/٤٧ کیلومترمربع مساحت دارد، اما باد و باران و خاک هزاران سال دست‌به‌دست هم داده‌اند و در تنگه هرمز جزیره‌ای در ١٤٩١کیلومترمربع ساخته‌اند. جزیره ٦٩ شهر و روستا دارد که هر کدام صاحب یک شگفتی‌اند. کوه‌های حفره‌حفره، جنگل‌های حرا و ... از دل این همه ژئوپارک قشم بیرون آمده است.
ژئوپارک قشم در سال ٢٠٠٦ ثبت جهانی شد. در غرب جزیره است و ٣٠هزار هکتار وسعت دارد. چشم‌انداز ساحل شمالی و جنوبی جزیره از بام قشم پیداست؛ فلاتی پهناور در دل نقشه دلفین‌شکل جزیره. خطوط رنگارنگ متعددی که دوره‌های زمین‌شناسی را نشان می‌دهد. لکه بزرگ سبز که جنگل حراست، دره تندیس‌ها، مجسمه‌هاى طبیعى و نقش برجسته‌ها، چین‌وشکن کوه‌های حیرت‌انگیز و نقش باد و باران بر صخره‌ها و ستون‌های طبیعی. تصاویر خیال‌انگیز طبیعت جزیره و رازها و حکایت‌های افسانه‌ای مانده از قدیم، قشم را جزیره‌ای وهم‌انگیز می‌کند که به خواب می‌ماند تا واقعیت.
پاییز ٩١ نماینده ایران در یونسکو نامه‌ای به سازمان محیط‌زیست ایران نوشت که رسانه‌ای نشد. تنها ژئوپارک خاورمیانه که سال ٨٥ در شبکه جهانی ژئوپارک‌ها ثبت شده بود، کارت زرد گرفت. دو‌سال فرصت برای جبران کاستی‌ها بود، اما این فرصت هم کارگشا نبود و ژئوپارک با کارت قرمز از فهرست یونسکو خارج شد. کاستی‌هایی که ارزیابان به آن استناد کردند: ساخت‌وساز غیرمجاز، استخراج معدن، تخریب سواحل، بهره‌برداری از شن و ماسه، نبود تابلو و علایم راهنمایی، ساخت اماکن اقامتی مانند هتل و امکانات پشتیبانی برای حضور گردشگران بود.
خروج از فهرست، تعلیقی و مشروط بود و یونسکو فرصت دوباره‌ای به ایران داد تا نواقص را برطرف کند. تلاش‌ها از سر گرفته شد تا امسال دوباره ژئوپارک در فهرست یونسکو قرار گرفت تا چهارسال دیگر که ارزیابی تازه‌ای انجام شود.
علیرضا امری‌کاظمی، عضو شورای جهانی ژئوپارک‌های یونسکو معتقد است رسیدن به این جایگاه هر چند اهمیت بالایی دارد، اما مهمتر از آن، حفظ ژئوپارک و استمرار حرکت مثبت آن به سوی رونق اقتصادی و توانمندسازی جامعه محلی از طریق توسعه گردشگری و حفاظت از میراث زمین‌شناختی منطقه است. تلاش برای توسعه پایدار. شاید نمونه قدیمی توسعه پایدار تلاش‌های ساکنان قدیمی جزیره باشد برای جمع‌آوری آب باران در برکه‌ها و آب‌انبارهایی که هنوز در سراسر جزیره وجود دارند، هر چند یکی از ساکنان جزیره می‌گوید سال‌هاست که دیگر آب‌انباری در قشم ساخته نشده، اما ساکنان قدیمی که نگاه به آینده و آیندگان داشتند در زمان‌های مشخصی برکه‌ها را پاک و احیا می‌کردند. نمونه‌های تلاش برای توسعه پایدار، فعالیت‌های کسانی است که باعث تغییرات مثبت و پایدار در جزیره شده‌اند. امثال بیژن فرهنگ دره‌شوری که سال‌ها تلاش کرد به بومیان جزیره بگوید به جای مصرف تخم لاک‌پشت‌های پوزه عقابی از نسل این گونه حمایت کنند تا دیدن تولد لاک‌پشت‌ها یکی از دلایل حضور زیست‌شناسان و گردشگران در جزیره و رونق اقتصاد جزیره باشد.
محمد از اهالی قشم می‌گوید قشم نسبت به چند دهه پیش بهتر شده، اما همه جای جزیره به یک اندازه توسعه نداشته، ازجمله جزیره هنگام که نیاز به امکانات رفاهی بیشتری دارد. «یکی از جاذبه‌های قشم برای گردشگران خارجی هنگام است. گردشگران خارجی گاهی تا سه هفته در جزیره چادر می‌زنند و می‌مانند، اما هنگام امکاناتی برای آنها ندارد.»
قشم هنوز درحال پوست‌انداختن است. گردشگری حالا ورد زبان اهالی شده، خانه‌های بوم‌گردی در سلخ و طبل و روستاهای دیگر بازار دارند. تورهای طبیعـت‌گردی قشم را در برنامه‌های‌شان گنجانده‌اند و از طرف دیگر، استخراج معادن و رشد صنایع سرعت می‌گیرد. پژوهشگران مریم فلاح‌کشکاهی و سیدعلی رضوانی تاکید می‌کنند «توسعه قشم از حساسیت خاصی در همه ابعاد اکولوژیکی، اقتصادی و سیاسی برخوردار است. این جزیره از نظر اکولوژیکی و حضور اکوسیستم‌های خاص همچون جزایر مرجانی، جنگل‌های حرا و اراضی خاص وسیع داخلی در کنار روند نابسامان گذشته و طرح‌های توسعه‌ای که برای این منطقه آزاد پیش‌بینی‌شده، نیازمند دقت و سیاست‌های خاص دولتی، منطقه‌ای و محلی در سطح کلان و خرد است که مستلزم شناخت دقیق رویکردهای سیستماتیک نسبت به وضع موجود و برنامه‌ریزی آموزشی و مدیریتی مستمر از نظر اکولوژیک بوده که مبتنی بر اصل توسعه پایدار است.»
با وجود استقبال گردشگران از قشم، رئیس منطقه آزاد معتقد است بررسی‌های‌شان نشان می‌دهد این جزیره به هتل پنج ستاره نیازی ندارد. «اکنون پیشی‌گرفتن جمعیت مسافر از جمعیت گردشگر یکی از مشکلات جزیره قشم است، زیرا برای مسافر باید هزینه کرد، اما در مقابل گردشگر درآمد ایجاد می‌کند و ما بنا داریم مسافر را تبدیل به گردشگر کنیم.»
٦٤ کاشانه مهمان در روستاهای قشم پذیرای مهمان‌اند. زینت دریایی خانه بوم‌گردی‌اش را در روستای سلخ برپا کرده‌است. یکی از مهمانانش می‌گوید پیش از این به قشم سفر نکرده بود، خواهرش که در سوئد ساکن است از طریق اینترنت خانه زینت را پیدا کرده و برای چند روز اتاقی را اجاره کرده‌اند. زینت با مهمانان به زبان سوئدی حرف می‌زند. مهمانان می‌گویند با وجود کمبودهایی در روستا مهربانی مردم باعث شده اوقات خوشی در روستای سلخ و خانه زینت تجربه کنند.
جاده‌های بین‌‌شهری مشکل دیگر گردشگران جزیره است. به گفته مدیر منطقه آزاد قشم ٨٠درصد بودجه تخصیص‌یافته‌شان عمرانی است، اما با این همه در حوزه عمرانی ضعف‌هایی وجود دارد و با وجود ٣٠٠ کلیومتر جاده آسفالته همچنان برخی جاده‌ها نامناسب هستند.
بستر اصلی فعالیت‌های مربوط به گردشگری محیط است. گردشگری هم برای بقای خود ناگزیر به حفظ محیط‌زیست و منابع طبیعی است و تأثیرات عمده‌ای بر محیط‌زیست دارد، مثل کمک به حفاظت از منابع طبیعی و حیات‌وحش، احداث پارک‌ها و حفاظتگاه‌های ملی و منطقه‌ای، افزایش آگاهی مردم نسبت به ارزش‌های محیطی، بهسازی محیط‌زیست و چشم‌اندازهای طبیعی و توسعه فضای سبز شهری، اما تخریب منابع طبیعی، آلودگی آب‌وهوا و صوت، تخریب یادمان‌های باستانی و افزایش حجم زباله‌ها در منطقه هم از اثرات منفی گردشگری است.
مسئولان منطقه در پی آن هستند که برندی در میان تولیدات قشم برای عرضه پیدا کنند. تولیدی‌های زیادی به راه افتاده، به گفته رئیس منطقه بخشی از لباس ارتش عراق در قشم تولید می‌شود. راه‌اندازی کارخانه تولید عطر یکی از برنامه‌های آینده است. طرح‌ها و ایده‌های بسیاری درحال شکل‌گیری است، اما انتقاد یکی از نویسندگان جوان اهل جزیره به این حجم از برنامه‌های اقتصادی این است که مسئولان منطقه باید تناسبی میان برنامه‌های اقتصادی و فرهنگی ایجاد کنند. امیر، اهل روستای طبل می‌گوید جزیره قشم تنها یک کتابفروشی قدیمی دارد که بیشتر کتاب‌های دانشگاهی می‌فروشد. چند کتابخانه عمومی هم در فهرست اقدامات منطقه آزاد قرار دارد. امیر می‌گوید این اتفاقات خوب است، اما کافی نیست و برای توسعه پایدار باید به فضای فرهنگی جزیره توجه بیشتری کرد.
