به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از خراسان، بر اساس آخرین آمار فائو رتبه نخست هدر رفت ضایعات محصولات میوه و تره بار نیز به ایران اختصاص یافته است. در استان خراسان رضوی سالانه حدود هشت میلیون تن انواع محصولات باغی و زراعی برداشت می شود که به این ترتیب و بر اساس آمار اعلامی از سوی فائو، 30 در صد از این میزان تولید یعنی 2/4 میلیون تن آن تباه می شود. در این بین میزان آب مصرفی برای تولید این مقدار محصول در استان خراسان رضوی افزون بر یک میلیارد متر مکعب در سال برآورد می شود. به همین دلیل توجه به مقوله ضایعات به دلیل افزایش بی رویه جمعیت، کاهش منابع طبیعی، امکانات و منابع محدود حائز اهمیت است.
میلیاردها دلار هدر رفت
معاون امور زراعی وزارت جهاد کشاورزی به تازگی در مصاحبه ای گفته است: برآوردهای ما درباره ضایعات بخش کشاورزی نشان می دهد موادغذایی که سالانه از دست می دهیم، به طور تقریبی می تواند بین 16 تا 18 میلیون نفر را سیر کند. میزان آبی که از ضایعات از دست می دهیم، 9.3 میلیارد مترمکعب است در حالی که حتی در برخی مناطق یک مترمکعب آب برای ما حیاتی است.
به طور میانگین محصولات صادراتی کشاورزی ما در سال 95 بر اساس آمار گمرکی به ازای هر کیلو یک دلار فروخته شده است، اگر تنها میزان هدررفت برآوردی از ضایعات کشاورزی استان خراسان رضوی را در نظربگیریم به این ترتیب در حدود دو میلیارد دلار ارزش افزوده را از دست داده ایم. اگر چه در هنگام فراوری و ایجاد ارزش افزوده میزان استفاده شده کاهش پیدا کرده و نمی توان این عدد را در نظر گرفت، اما در مقیاس کشوری که با 30 میلیون تن ضایعات روبه رو هستیم، چندین میلیارد دلار ارزش افزوده از بین رفته خواهیم داشت و ایـن میزان خود معادل غـذای چند میلیون انسان است. متأسفانه نیمی از ضایعات محصولات کشاورزی در کشورمان در فاصله مراحل کاشت تا برداشت از چرخه مصرف خارج می شود واین مسئله متأثر از کمبود تجهیزات و فرسودگی ماشین آلات کشاورزی و نقصان در مرحله فراوری و بسته بندی استاندارد در این زمینه است. پایین آوردن آستانه ضایعات، کمک شایانی به افزایش تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده بالاتر خواهد کرد. برای بهبود این وضعیت باید چالش های مدیریت پس از برداشت محصول بررسی زیربنایی و اصولی شود و همچنین توجه اساسی در زمینه بهبود سیستم حمل و نقل، طبقه بنـدی محصولات بر حسب کیفیت و فراوری محصــولاتی که در هنگام مرحله بـرداشت آسیب دیده اند، از اهمیت خاصی برخوردار است و باعث کاهش قیمت تمام شده محصولات کشاورزی خواهد شد.
میزان آب مصرفی ضایعات کشاورزی استان یک میلیارد متر مکعب است
علایی، قائم مقام مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی درباره میزان آب مصرفی ضایعات کشاورزی استان گفته است: 80 درصد آب مصرفی خراسان از آبخوان های زیرزمینی عمدتا توسط چاه های عمیق و نیمه عمیق برداشت می شود که این آبخوان ها خود با بحران مواجهند. برداشت بیش از حد باعث افت سطح آب های زیرزمینی، نابودی آبخوان ها، خشک شدن چشمه ها و قنات ها، شوری آب، نشست سطح زمین و ایجاد شکاف های خطرناک در آن می شود. هم اکنون شاخص میانگین تولید ماده خشک به ازای مصرف یک مترمکعب آب در جهان 2.5 کیلوگرم و در کشورهای پیشرفته 3.5 کیلوگرم است. این رقم در ایران تا چند سال پیش 800 گرم بود و اکنون به یک کیلوگرم افزایش یافته است. با این وجود میزان آب مصرفی ضایعات کشاورزی استان یک میلیارد متر مکعب برآورد می شود.
بحران آب مرگبار است
علایی با بحرانی خواندن این وضعیت برای مصرف آب کشاورزی و الزام اصلاح روش های آن بیان کرده است: مصرف بهینه آب در کشور که اکنون سه برابر استانداردهای جهانی است، اصلاح شبکه های انتقال و توزیع آب و جلوگیری از کاهش هدر رفت که در برخی از شهرهای استان تا 50 درصد می رسد، اصلاح الگوی کشت و پرهیز از کشت محصولات پرآب طلب، جلوگیری از صادرات کالاهای پرآب طلب و تشویق به ورود کالاهای پرآب طلب از راهکارهای کارآمد برای مدیریت بحران مرگبار آب است. یک میلیون و 200 هزار هکتار زمین در خراسان رضوی سالانه زیر کشت 83 نوع محصول می رود و هشت میلیون تن انواع محصولات باغی، زراعی و دامی از آن برداشت می شود. 900 هزار هکتار از این سطح مربوط به زراعت و 300 هزار هکتار آن باغ است. شش هزار و 868 رشته قنات با آبدهی 565 میلیون مترمکعب در استان وجود دارد.
کشاورز با چشم خود شاهد ضایعات محصولش است
دکتر حبیبی مدرس اقتصاد و استاد دانشگاه درباره ضایعات کشاورزی و اقتصاد آن این گونه بیان می کند: هزینه مبادله بالا یکی از معضلات اساسی بخش کشاورزی کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته است، یعنی امر مبادله در زمانی که محصول برداشت می شود تا زمانی که به دست مصرف کننده نهایی می رسد بایستی فرایند طولانی را طی کند. این مسئله باعث ایجاد مشکلاتی می شود، که بخشی از آن وجود واسطه های گوناگون، حمل و نقل جاده ای، انبارداری نامناسب و فقدان سردخانه است، که همین موضوع موجب می شود مقداری از محصول از بین برود. وجود مراحل گوناگون ارسال محصول از مرحله برداشت تا مصرف ، هزینه مبادله را تا حد زیادی افزایش می دهد. کشاورز برای رهایی از این هزینه مدتی محصول خود را در انبار نگه می دارد. به دلیل شیوه نگهداری نامناسب و وجود آفات مختلف، محصول به تدریج فاسد می شود. کشاورز برای جلوگیری از فساد بیشتر محصول، محصول خود را روانه بازار می کند که متأسفانه با بی رغبتی واسطه گران مواجه می شود. کشاورز دو انتخاب دارد یا بایستی محصول را با قیمت بسیار پایین عرضه کند یا این که شاهد فساد محصول خود باشد. در بعضی از مناطق کشور برای جلوگیری از ورود محصول به فرایند طولانی برداشت تا مصرف و نیز کاهش هزینه مبادله، اتحادیه های تعاونی کشاورزان به ارائه محصول در میادین میوه و تره بار اقدام می کنند. متأسفانه به نظر می رسد همه کشاورزان به دلیل وجود نداشتن تشکل فراگیر قادر به ارائه محصول از این روش نیستند.
قیمت تضمینی موجب کاهش ضایعات می شود
این استاد دانشگاه با بیان این که راهکارهای مختلفی در کشورها به کار گیری می شود، می گوید: در بعضی از کشورها، دولت ها برای این که قیمت محصول کشاورزی در بازار از قیمت تمام شده پایین تر نیاید به تعیین قیمت تضمینی اقدام می کنند. یعنی تا زمانی که محصولات کشاورزی به راحتی از طریق بازار به فروش می رسد، کشاورزان راغب به فروش محصول در بازار هستند ولی زمانی که قیمت بازار از قیمت تضمینی محصول آن ها پایین تر بیاید کشاورزان محصول خود را به قیمت تضمینی به فروش می رسانند. با این کار دو هدف دنبال می شود اولاً با این عمل از رفاه و قدرت خرید کشاورزان حمایت می شود. ثانیاً از فاسد شدن محصول جلوگیری به عمل می آید و میزان ضایعات محصول در این زمینه نیز افت خواهد کرد. چون زمانی که کشاورزان قادر به فروش محصول خود به قیمت تضمینی نشوند از فروش محصول خود در بازار، به دلیل این که قیمت بازار هزینه برداشت و دیگر هزینه های آن ها را پوشش نمی دهد صرف نظر می کنند. بنابراین یا محصول در زمین کشاورزی بدون این که برداشت شود ضایع می شود یا این که در صورت فروش (زیر قیمت تمام شده) قبل از این که به دست مصرف کننده برسد کاملاً یا قسمتی از آن فاسد می شود.
تولید کود و کمپوست، ساده ترین روش بازیافت ضایعات مواد غذایی است
دکتر سعید مینایی استاد کشاورزی دانشگاه در تبیین روش های استفاده از ضایعات کشاورزی و صنایع تبدیلی می گوید: آمار دقیقی از کاهش ضایعات کشاورزی در کشور نداریم و این میزان، بسته به نوع محصول، منطقه و استان محل تولید، شرایط نگهداری و انبارداری، تجهیزات فراوری و همچنین نوع مصرف محصولات، بین سه تا بیش از 30 درصد متفاوت است. تولید کود و کمپوست، ساده ترین روش بازیافت ضایعات مواد غذایی است، دور ریز محصولات کشاورزی و مواد غذایی با فراوری مناسب می تواند در تولید انواع محصولات ارزشمند مورد استفاده قرار گیرد. به عنوان نمونه، از تفاله یا پوست برخی میوه ها پس از مصرف می توان مواد شیمیایی بسیار با ارزشی تولید کرد که این کار در ابعاد تحقیقاتی و آزمایشگاهی به نتیجه مطلوب رسیده است اما هنوز وارد مرحله تولید انبوه و صنعتی نشده است. یکی از روش هایی که همیشه در جهان برای جلوگیری از ضایعات و جلب رضایت مشتری در حال تحول بوده است بسته بندی محصولات غذایی است. در حقیقت بسته بندی نقش اصلی را در ایجاد ارزش افزوده ایفا می کند. به طور مثال: چند محصول غذایی کشورمان به دلیل ضعف بسته بندی بعد از صدور از کشور به وسیله کشورهای واسط مجدد صادر می شود از این محصولات به طور نمونه می توان از خرما، زعفران، خشکبار، خاویار و... نام برد.
کشورهای پیشرفته هر آنچه تولید می کنند، مصرف می کنند
این استاد دانشگاه وجود نداشتن ضایعات را ممکن دانسته و می گوید: کشورهای پیشرفته به دلیل نوع فرهنگ مصرف، مدیریت مناسب، تجهیزات و تکنولوژی به روز در مراحل تولید، نگهداری، توزیع و مصرف، چندان با مشکل ضایعات و دور ریز محصولات کشاورزی روبه رو نیستند و کشورهای فقیر هم به دلیل منابع اندک و تولید محدود محصولات کشاورزی، تقریبا هر آن چه تولید می کنند را به مصرف می رسانند و ضایعات آن ها هم زیاد نیست. برخی از این مواد درصورت بازیافت مناسب، قابلیت استفاده در صنایع دارویی، آرایشی - بهداشتی و نساجی را داراست. برای مثال تولید مقوا و کاغذ از باگاس نیشکر و تولید مواد شیمیایی از پوست انار از دیگر کاربردهای بازیافت ضایعات است. اما کشورهایی مانند ایران که فقیر نیستند و درعین حال، تکنولوژی و مدیریت تولید و توزیع مناسبی ندارند، میزان زیادی از تولیدات کشاورزی آن ها به ضایعات تبدیل شده و از چرخه مصرف، خارج می شود بنابراین مهندسی بازیافت و کاهش ضایعات محصولات کشاورزی باید به صورت بومی تعریف شود زیرا تجربه ای در این باره در کشورهای پیشرفته وجود ندارد که بتوان از آن ها استفاده کرد.
ضایعات باغبانی 25تا 27 درصد است
محمد حاجیان شهری رئیس سازمان نظام مهندسی کشاورزی خراسان رضوی درباره میزان ضایعات کشاورزی این گونه می گوید: آمار ضایعات در حوزه های مختلف کشاورزی متفاوت است. برای مثال در حوزه باغبانی، 25 تا 27 درصد است. اما به طور میانگین چیزی بیش از 20درصد محصولات کشاورزی ضایع می شود. ما باید برای کاهش این ضایعات در زمینه های مختلف دست به اقداماتی بزنیم. به طور مثال باید در حوزه صنایع تبدیلی اگر چه تا به امروز اتفاقاتی رخ داده است، اما به جایگاه خود در این بخش نرسیده ایم. در بخش بازارسنجی و بازارهای مصرفی نیز، مازاد بر مصرف داریم که این میزان از محصولات باید در بخش های تکمیلی صنعت کشاورزی استفاده شود.
استانداردهای صادراتی را نمی شناسیم
در بخش صادرات نیز اشکالاتی وجود دارد، ابتدا زمینه های صادراتی کشاورزی مهیا و فراهم نیست که باید این زمینه ها توسط وزارت صنعت و نیز رایزنی های وزارت خارجه فراهم شود. اما نکته مهم تری که در صادرات داریم، این است که استانداردهای مختلف کشورهای مقصد صادراتی را نمی شناسیم. به طور مثال عمده صادرات محصولات ما بر اساس ذائقه مردم کشور خودمان است، یعنی حتی اگر از صنایع تبدیلی نیز بهره مند می شویم، به شکلی که خودمان دوست داریم، محصولات را تولید می کنیم. شاید بسیاری از کشورهای هدف صادراتی اصلا طعم های خیلی شیرین دوست نداشته باشند یا برعکس. برای نمونه مدتی محصول گلابی استان ما به فرانسه صادر می شد، اما بعد از این که با استقبال مردم آن جا مواجه نشد، طی بررسی ها مشخص شد که گلابی مورد پسند آن ها باید بسیار شیرین تر باشد. این گونه استانداردهای شناخت بازار برای صادرکنندگان مشخص نشده است. در صورتی که اگر بازارهای صادراتی محصولات ما شکل بگیرد، به تبع آن با نظارت دقیق می توان در بخش صنایع غذایی و کشاورزی تولید واشتغال بسیار بالایی ایجاد کرد.
واحدهای تولیدی صنایع غذایی، موثر در کاهش ضایعات
مجتبی مزروعی رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی درباره ضایعات کشاورزی این گونه می گوید: بخش کشاورزی در همه دنیا غذای مردم و امنیت غذایی آن ها را تامین می کند. اگر به این بخش توجهی نکرده و به میزان لازم سرمایه گذاری نکنیم، بدون شک در عرصه تامین غذا اتفاقات نامطلوبی رخ خواهد داد. بحث ضایعات کشاورزی مقوله قابل توجهی است، هر چه بهره وری ما افزایش پیدا کند، ضایعات کاهش خواهد یافت. در حوزه ضایعات کشاورزی با توجهی که به صنایع تولیدی و صادرات شده، اقدامات زیادی انجام داده ایم. ما هم اکنون حدود 800 واحد تولیدی صنایع غذایی داریم. این واحدها توان ظرفیتی 5.2 میلیون تن تولید و بسته بندی را دارا هستند، که این کمک بزرگی به کاهش ضایعات است.
در صنایع فراوری اقدام لازم انجام نشده است
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان خراسان رضوی در پاسخ به اقدامات لازم برای تامین نیازهای صنایع تبدیلی کشاورزی می گوید: در سال 96 تمرکز ما بر بهره وری آب و توجه به بازرگانی و توسعه آن بود. ما برای توسعه صنایع غذایی باید ساختار کاملی از آن داشته باشیم. متاسفانه در صنایع فراوری به طور مثال صنایع فراوری گوشت اقدام لازم انجام نشده است. ما متاسفانه گوشت قرمز را فقط به صورت خام مصرف می کنیم، در صورتی که در همه دنیا همین گوشت دام به روش های مختلف فراوری می شود. یکی از اشکال آن سوسیس و کالباس است. در بحث مرغ و محصولات کشاورزی نیز این چنین است. شاید در محصولات باغی نتوانیم به صورت خام به بازارهای جهانی عرضه کنیم، اما می توانیم به صورت فراوری شده و در صنایع تبدیلی آن را صادر کنیم.
پایه بازرگانی، بحث توسعه صنایع است
مزروعی نیاز به توجه بیشتر به صنایع تبدیلی و تکمیلی بازرگانی را ضروری دانسته و می گوید: پایه بازرگانی، بحث توسعه صنایع است. در بحث تنظیم بازار نیز ، محصول خام در فصل برداشت با قیمت کم عرضه می شود، اما اگر کشاورز ما توان نگهداری محصول را داشته باشد، در زمان های مختلف با قیمت های به صرفه برای خود می تواند محصولاتش را عرضه کند. این مسئله نشان دهنده نبود انبارهای مناسب است. البته در این مدت توفیقات مختلفی حاصل شده است. در سال 95، 43 واحد صنایع غذایی افتتاح شده است. اما نیاز به توجه بیشتر و توسعه بالاتری داریم. در بحث ضایعات زمان برداشت، سالانه 50میلیارد تومان تسهیلات ماشین آلات کاشت و داشت و برداشت داده ایم و تا این زمان بیش از 270 دستگاه بذرکار یارانه دار پخش کرده ایم.
