«چنگ» چه سازی است؟ / با ساز باستانی معروف آشنا شوید

به گزارش اقتصادآنلاین، چنگ یا هارپ (به انگلیسی:Harp) ساز زهی باستانی است و در کنار ساز بَربَت، از مشهورترین سازهای ایران باستان به شمار می‌آید.

چنگ سازی مثلثی شکل و از جنس چوب است. این ساز در اندازه‌های مختلفی ساخته می‌شود و بنا بر اندازه ساز، می‌تواند از ۱۹ تا ۴۷ سیم داشته باشد. چنگ‌هایی که دارای پدال هستند معمولاً ۴۰–۴۷ سیم دارند و به نام چنگ پدالی (Pedal Harp) شناخته می‌شوند.

چنگ پدالی دارای گستره صدایی ۶٫۵ اکتاو است. وزن این ساز حدود ۳۵ کیلوگرم، ارتفاع آن ۱۸۵ سانتی‌متر، عمق آن ۱ متر و عرضش ۵۵ سانتی‌متر است.

نُت دو همیشه با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت‌ها با رنگ سفید مشخص می‌شوند.

تاریخچه ای از ساز چنگ

هارپ در تاریخ ایران حضور پررنگی دارد. انواع ساز چنگ در قرن‌های مختلف در ایران یافت شده است از جمله چنگ منحنی مربوط به سده هفتم هجری قمری از صفی‌الدینْ عبدالمؤمنِ اُرُمَوی (ارومیه‌ای).

تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از دوران هخامنشیان گرفته تا سلوکیان دیده می‌شود.

ساز چنگ در ایران دارای چهار رشته سیم بوده که در دوره ساسانیان به ۱۱ رشته و در دوران اسلامی تا ۳۵ رشته هم می‌رسد. پیدایش چنگ از پیدایش کمان نشأت گرفته که در اثر تیراندازی زه مرتعش می‌شد و صدای کمی به گوش می‌رسید. چنگ‌های اولیه شبیه کمانی از نی و چوب بوده که زهی میان آن کشیده شده است.

انواع چنگ

انواع ساز چنگ یا هارپ به چهار دسته کلی چنگ ارکستری، چنگ سنتی، چنگ باستانی و چنگ تزیینی تقسیم می‌شود. این چنگ ها از لحاظ شکل ظاهری ۱۷ نوع الگو و فرم دارند؛ از جمله چنگ زاویه‌دار، چنگ منحنی، چنگ ون و چنگ کندوگ و چنگ ون کنار ساسانی و چنگ لیر (چنگی در یونان که به شکل U است).

ساز چنگ به عنوان قدیمی‌ترین ساز سیمی جهان مربوط به شش‌هزار سال پیش در خوزستان ایران یافت شده است. در ایران، تعداد چنگ‌نوازان در حال افزایش است و به اجرای برنامه و کنسرت می‌پردازند. گرچه اروپاییان مدعی ابداع چنگ‌های پدالی هستند و ادعا می‌کنند این چنگ‌ها در قرن ۱۸ میلادی در آلمان پایه‌گذاری شده اما همین چنگ‌ها نیز بر اساس چنگ‌های زاویه‌دار شرقی ساخته شده است.

چنگ چگونه نواخته می شود؟

چنگ سازی رشته‌ای است که با انگشت نواخته می‌شود که تکنیک نوازندگی در جهان هشت‌انگشتی است اما تکنیک نوازندگی در ایران طبق اطلاعات به دست آمده از مستندات باستانی، ده انگشتی است.

ساز چنگ غالبا از چوب‌های گردو و افرا ساخته می‌شود و از سازهای گران‌قیمت محسوب می‌شود. این گرانی قیمت به خاطر ساختمان پیچیده و ساختن دشوار آن است.

ساز چنگ در اشعار شاعران نامدار پارسی

همانطور که گفتیم که چنگ، سازی باستانی است که حضور آن در تاریخ و ادبیات ایران به خوبی دیده می شود.

در زمان ساسانیان برای اوستا، کتاب مقدس زردشتیان تفسیری به نام «زند» نوشتند و آن را هنگام مناجات با لحن موسیقی می‌خواندند. شاید بتوان گفت نخستین ارتباط شعر و موسیقی ما از همین‌جا سرچشمه گرفته باشد. چنانچه حافظ آن را مطلع یکی از غزل‌های معروف خود قرار داده‌است:

بلبل زِ شاخِ سرو به گلبانگِ پهلوی        می‌خواند دوش درسِ مقاماتِ معنوی

و فرخی می‌گوید:

زَندوافِ زَندخوان چو عاشقِ هِجرآزمای        دوش بر گُلبُن همی تا روز نالهٔ زار کرد

«جامی» شکل چنگ را چنین ترسیم کرده‌است:

از بس فغان و شیونم، چنگی است خام گشته تنم        اشک آمده تا دامنم از هر مژه چون تارها

«سوزنی سمرقندی» واژهٔ چنگ را (سه بار در معنای اصطلاحی آن و یک بار به معنی دست) به کار برده و بازی لفظی کرده‌است:

پیرانِ چنگ‌پُشت و جوانانِ چنگ‌زُلف        در چنگ، جامِ باده و در گوش، بانگِ چنگ

بیشتر بخوانید؛

اگر به فکر یادگیری یک ساز هستید از کالیمبا نگذرید / آشنایی با پیانوی بند انگشتی

با این ساز قدیمی ایرانی آشنا شوید / درباره تمبک چه می دانید؟

با خواهر ویولن آشنا شوید / ویولنسِل چه سازی است؟

در «ویس و رامین» اثر «فخرالدین اسعد گرگانی» اختراع چنگ به رامتین موسیقیدان عصر خسروپرویز نسبت داده شده‌است:

نشان است او که چنگ با آفرین کرد        که او را نام چنگِ رامتین کرد

«نظامی» در خسرو و شیرینِ خود اصطلاح‌های «چنگ، بربط، ساز کردن، نوا و ساز» را یک جا در بیت‌هایی به کار برده‌است:

در آن مجلس که عیش آغاز کردند        به یک جا چنگ و بربط ساز کردند

نوایِ هر دو ساز از بربط و چنگ        به هم درساخته چون بویِ بارَنگ

خاقانی شروانی توانسته‌است «چنگ» را در مفهوم ابهام و اشاره و کنایه توصیف کند. برای نمونه، در بیت زیر وی چنگ را به پَلاسی که تار و پودش نمایان است تشبیه کرده‌است:

چنگْ زاهِدْتَن و دامانْش پَلاسین، لیکن        با پلاسش رگ و پی سربه‌سر آمیخته‌اند

«حافظ» نیز بارها «چنگ» را به کار برده و تصویرهای شاعرانه‌ای از آن ساخته‌است:

چنگ خمیده‌قامت می خوانَدَت به عشرت        بشنو که پندِ پیران هیچَت زیان ندارد

و نیز حافظ در «ساقی نامه» دل‌نشینی بسیاری از اصطلاح‌های موسیقی را به کار بسته‌است:

مُغَنّی نوایی به گلبانگِ رود        بگوی و بزن خسروانی‌سُرود

«مولوی» نیز در بیتی خود را به چنگ تشبیه کرده‌است:

چو چنگم و از زمزمهٔ خود خبرم نیست        اسرار همی‌گویم و اسرار ندارم