تسمه می‌چرخد و اقلام یک به یک روی ریل جلو می‌روند. دو زن که دختر و همسرش هستند جلوتر می‌ایستند. متصدی فروشگاه دسته‌ای کیسه پلاستیکی به آنها می‌دهد تا اقلام را داخل آنها بگذارند. کیسه اول تا نیمه پر می‌شود از تنقلات. در کیسه دوم بطری‌های روغن جای می‌گیرد و در کیسه سوم قارچ و ماکارونی و خامه. کیسه‌ها آن‌قدر پر می‌شوند که تعدادشان به ١٥ تا می‌رسد. هر کدام تا نیمه پرشدند، چندتایی نایلون هم هست که بیش از نیمی از آن خالی مانده است. این حکایت هرروزه مصرف پلاستیک در فروشگاه‌های بزرگ است.
به گزارش اقتصادآنلاین، شهروند نوشت: پنجشنبه؛ بهترین روز برای خرید مایحتاج خانه؛ میان یکی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای در شرق تهران. فروشگاه نه شلوغ است و نه خلوت. چرخ‌های خرید که پشت هم صف کشیده‌اند، یکی یکی راه می‌افتند. یکی را زن و شوهری جوان برمی‌دارند، دیگری را مردی میانسال برمی‌دارد و آن یکی را هم پیرمردی که همراه نوه‌اش به فروشگاه آمده است. آنها که خرید چندانی ندارند، چرخی بر نمی‌دارند و دست خالی در میان قفسه‌های فروشگاه چرخ می‌خورند تا آنچه می‌خواهند پیدا کنند. نوبت به حساب می‌رسد؛ به پرداخت پولی که باید برای کالاها بدهند. در هر یک از لاین‌های خرید، کم یا زیاد برای هر کدام کیسه‌ای می‌گیرند. چه آن دختری که خریدش از تمام فروشگاه یک چیپس بوده و چه مرد و زنی که چرخی را پر کرده‌اند. «روزی چقدر کیسه پلاستیکی مصرف می‌کنید؟»
-تا دلت بخواد.
در فروشگاهی دیگر که چندان بزرگ نیست زنی آمده تا برای فرزندش تخته‌ای شکلات بخرد.
-کیسه هم می‌خواهید؟
-نه می‌گذارم تو کیفم. راستی کیسه فریز هم دارید؟ از این رُلی‌ها.
-بله.
شایان هم امروز فرصت عصر را غنیمت شمرده و آمده تا خرید خانه را انجام دهد. خانه‌اش در یکی از کوچه‌های قیطریه است و برای خرید همیشه به فروشگاه رفاه در نزدیکی‌های پل‌صدر می‌رود. «حوصله دائم مغازه رفتن را ندارم. معمولا ماهی یک‌بار می‌آیم و هر چی رو که لازم باشه تو همین فروشگاه‌های زنجیره‌ای می‌خرم، ولی برای میوه و سبزی هر هفته می‌ریم بازار روز.»
میان سبد خریدش، گوشت و مرغ هم جا داده. گوشت گوسفندی و مرغی که هر کدام در ظرفی پلاستیکی بسته‌بندی شده، پاک کرده و آماده مصرف‌اند. «کیسه زیاد مصرف می‌کنیم. معمولا هر بار که بریم خرید ١٥ یا ٢٠ کیسه نیازمون می‌شه تا خریدها رو به خونه برسونیم. البته این پلاستیک‌ها تو خونه می‌مونند چون ممکنه نیاز شه برای جابه‌جا کردن چیزی یا اینکه بخواهیم به‌عنوان کیسه زباله ازشون استفاده کنیم.»
از کیسه‌های خرید هر استفاده‌ای می‌کردند اما دلیلی نمی‌شد که به‌طور جداگانه کیسه فریزر، کیسه زباله و انواع دیگر نایلون‌ها را نگیرند. کیسه‌های بسته‌بندی شده‌ای که بخشی از خرید شایان و همسرش را تشکیل می‌دادند. «راستش اینه که کمتر دغدغه این رو داشتیم که پلاستیک کم مصرف کنیم یا نه، البته بخشی از آن هم به دلیل راحتی پلاستیکه و چیز دیگه‌ای هم جاش نیست.»
از این می‌گوید که کیسه پارچه‌ای نه چندان همه‌گیر است و نه چیزی که مثل نایلون در همه فروشگاه‌ها باشد. «مثلا شده رفتم کتابفروشی و به جای کیسه پلاستیکی، کیسه‌های پارچه‌ای هم گذاشته بودن، ولی این کیسه‌ها هزینه جداگونه دارن و به نظرم بیشتر کالایی فانتزی هستن تا چیزی که تو چرخه مصرف قرار بگیره. قیمتشون هم زیاده و صرفه‌ای نداره و من هم فقط تو کتابفروشی‌ها دیدم نه جای دیگه.«
روزی ٦٠٠ تن پلاستیک در آرادکوه تا پیش از رسیدن کرونا
فروشگاه‌های زنجیره‌ای یکی از منابع اصلی مصرف نایلون و بسته‌بندی‌هایی هستند که برای محیطزیست مضرند. درباره حجم نایلون‌هایی که هر روز در فروشگاه‌های زنجیره‌ای استفاده می‌شود آمار دقیقی در دست نیست. اما به‌طورکلی درباره مصرف پلاستیک، شینا انصاری، مدیرکل محیطزیست و توسعه پایدار شهرداری تهران می‌گوید: «تا پیش از همه‌گیری کرونا روزی ٦٠٠ تن کیسه پلاستیکی به محل دفن زباله آرادکوه می‌رسید. ٦ماهه دوم‌سال ٩٨ به جز اسفند ماه که با آمدن کرونا قطعا بیشترهم شده است ما آماری از آن نداریم.» روزی٦٠٠ تن پلاستیک در تهران یعنی ٢١٩میلیون کیلو پلاستیکی که در‌سال به محل دفن زباله‌ها می‌روند. به گزارش همشهری آنلاین از‌سال ١٩٥٠ میلادی تولید جهانی پلاستیک بیش از ۲۰۰ برابر افزایش یافته است. در‌سال ۲۰۱۵ جهان بیش از ۳۸۰میلیون تن پلاستیک تولید کرد که این تقریبا معادل با توده دوسوم جمعیت جهان است. پلاستیک‌هایی که دیر تجزیه می‌شوند، بر دل طبیعت می‌مانند و هضم‌شان سال‌ها که نه سده‌ها طول می‌کشد.
در این میان ۶۰ کشور جهان استفاده از کیسه‌های نایلونی را ممنوع و ۱۲۷ کشور سیاست‌های سختگیرانه و مالیات سنگین برای استفاده از آن وضع کرده‌اند. مجید عباسپور، استاد دانشگاه شریف و عضو پژوهشگاه انرژی، آب و محیطزیست این دانشگاه پیش از رویکرد کشورها برای کاهش مصرف پلاستیک، به ایرنا گفت که تقریباً از همان‌سال ۲۰۱۵ دولت فرانسه استفاده از کیسه پلاستیکی را در این کشور ممنوع کرده و از آن زمان تنها اجازه استفاده از کیسه‌های قابل بازیافت را به مردم می‌دهد و حتی جرایمی برای خاطیان در نظر گرفته است. البته دولت فرانسه در کنار ایجاد این محدودیت‌ها، سالانه تا ۶میلیون کیسه پلاستیکی قابل بازیافت به‌صورت رایگان در بین مردم توزیع می‌کند تا دسترسی به این کیسه‌ها بیشتر شده و مردم نسبت به استفاده از آن تشویق شوند. این استاد دانشگاه درباره تجربه هلندی‌ها برای کاهش مصرف پلاستیک گفته بود که در این کشور هزینه بالای خرید پلاستیک مردم را به این نتیجه رسانده که از کیسه‌های پلاستیکی استفاده نکنند. هلندی‌ها ترجیح می‌دهند به‌جای پرداخت چنین هزینه‌ای از کیسه‌های پارچه‌ای استفاده کنند.
اما اقدامات برای جلوگیری از مصرف بیش از اندازه پلاستیک تنها مختص فرانسه و هلند نیست. به گفته عباسپور مراکش هم جزو کشورهایی است که از‌سال ۲۰۱۵استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را منع کرده. کنیا هم چنین اقدامی انجام داده است. کشور بنگلادش هم به دلیل اینکه به لحاظ جغرافیایی سرزمینی پست به‌حساب می‌آید، پساب‌های ایجاد شده در آن به‌راحتی باعث سیلاب می‌شوند (موضوعی که بارها در این کشور اتفاق افتاده است)، از همین رو کارشناسان این کشور اعلام کرده‌اند وجود کیسه‌های پلاستیکی و مواد زائد در مسیل‌ها باعث شده خروجی‌های آنها مسدود شود و سیل‌های زیاد در آنجا اتفاق بیفتد، به همین دلیل استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در این کشور هم ممنوع شده است.
وجود قانون یا شیوه‌ای همه‌گیر برای زندگی بدون پلاستیک همان نکته‌ای است که مهلا هم روی آن دست می‌گذارد. خودش دانشجو است و در کرج زندگی می‌کند. «ما ماهی دو بار از فروشگاه‌های زنجیره‌ای خرید می‌کنیم و می‌تونم بگم در هر کدام از این خریدها خیلی پلاستیک مصرف می‌شه. هر هفته نزدیک به ٧٠ کیسه پلاستیکی به خونه‌مون میاد.»
خانواده چهارنفره‌شان یک باغ در کرج را هم اداره می‌کند. «شاید نصف این پلاستیک‌ها می‌رن بیرون، ولی تعدادی رو هم تو کارهای باغ استفاده می‌کنیم.» می‌گوید امروز سخت است که بخواهید چیزی را جایگزین پلاستیک کنید. «اگر بخواهی کاغذ بگذاری که غیرممکن است و آسیب بیشتری به طبیعت می‌زند. پارچه هم بین انظار مردم نمای خوبی ندارد. در هر صورت شاید بازیافت پلاستیک بهتر باشه و ما هم به‌عنوان شهروند مسئول ارایه جایگزین نیستیم.»
مهلا باور دارد اگر قانون یا بخشنامه‌ای باشد که مصرف پلاستیک را ممنوع کند یا راهکاری پیدا شود که جایگزین مناسبی برای پلاستیک باشد، آدم‌ها مصرف پلاستیک را کنار می‌گذارند. «امروز اگر کسی بخواد با زنبیل بره خرید، باید نگاه‌های معنادار رو هم تحمل کنه ولی اگر عرف جامعه چیزی مثل کیسه پارچه‌ای یا هر چیز دیگری رو بپذیره و استفاده کنه، من هم استفاده می‌کنم چون عضوی از اون جامعه‌ا‌م ولی اینکه خودم بخوام راهکار فردی ابداع کنم ممکن نیست چون نه حوصله‌ش رو دارم و نه با پرهیز کردن من مشکل حل می‌شه.»
پلاستیک‌ها درچهار گوشه تهران تولید می‌شوند، به مراکز خرید از کتابفروشی تا تره‌بارها می‌روند و درنهایت سر از آرادکوه در می‌آورند. شینا انصاری از برنامه‌ای همه‌گیر برای کاهش مصرف پلاستیک سخن می‌گوید. «شهرداری تهران می‌تواند مصرف پلاستیک فروشگاه‌های زیرمجموعه خود را مدیریت کند اما فروشگاه‌هایی که مدیریت متفاوت دارند اگر بخواهند کمتر پلاستیک مصرف کنند باید سیاست‌گذاری کلان و در حد دولت باشد. یعنی هم نیاز به برنامه‌ریزی در سطح قانون‌گذاری وجود دارد و هم سیاست‌های تشویقی و تنبیهی برای کاهش مصرف پلاستیک و این میسر نمی‌شود مگر اینکه در قوانین و اسناد بالادستی بیاید.» انصاری درباره برنامه‌های شهرداری تهران برای کاهش مصرف پلاستیک می‌گوید: «کاری که می‌توانیم انجام دهیم که در حوزه اختیارات شهرداری هم باشد، داشتن برنامه‌هایی برای مصرف کیسه‌های پلاستیکی در سازمان میادین میوه و تره‌بار تهران است که منتهی به مصرف کمتر کیسه‌های پلاستیکی شود.»
زیرساخت‌های ممنوعیت مصرف پلاستیک را نداریم
از نظر انصاری، ممنوعیت مصرف پلاستیک زیرساخت‌هایی می‌خواهد که هنوز در نقاط مختلف ایران فراهم نیست. «فعلا محدود کردن و کاهش مصرف پلاستیک به طول کامل ممکن نیست و برنامه شهرداری تهران هم این است که قدم به قدم جلو برود. برای مثال در فروشگاه‌هایی با ابزارهای تشویقی لاین خرید سبز در دست ایجاد است که شهروندانی که داوطلب هستند می‌توانند با کیسه‌های پارچه‌ای خرید کنند و در خرید خود تخفیف بگیرند.»
هر چند دست‌کم در فروشگاهی در اتوبان محلاتی هنوز نه کیسه پارچه‌ای وجود دارد و نه لاینی برای خرید سبز. اما مدیرکل محیطزیست و توسعه پایدار شهرداری تهران معتقد است شهرداری باید کاهش مصرف پلاستیک را از خود شروع کند. «شهردار ابلاغ کردند که در جلسات و برنامه‌های شهرداری از ظرف یک‌بار مصرف و پلاستیکی استفاده نشود، از سوی دیگر طرح نانوایی‌های سبز را از زمستان پارسال گذاشتیم که اتحادیه نانوایی‌های تهران همکاری خوبی داشتند.»
تعدادی نانوایی در منطقه ١٣ تهران مشخص شد که به مشتریان علاوه بر کیسه پلاستیکی کیسه پارچه‌ای هم بدهند. «سعی کردیم کیسه‌های پارچه‌ای با قیمتی کم و نزدیک به کیسه پلاستیکی عرضه شود و برای مشتریانی که کیسه پارچه‌ای می‌گرفتند بستههای تشویقی مواد شوینده و ... در نظر گرفتیم که می‌توانند آن را از شهرداری‌های ناحیه خود بگیرند.»
به گفته انصاری، ورودی پلاستیک در مراکز تفکیک و مرکز دفن زباله آراد کوه سه برابر بیشتر از چوب، فلز و شیشه بوده و به نظر می‌رسد این آمار پس از شیوع کرونا بیشتر هم شده است. «عمر هر پلاستیک در تهران تنها ١٢دقیقه است و عمدتا خانواده‌ها یک‌بار بیشتر از کیسه‌های پلاستیکی استفاده نمی‌کنند.»
میزان مصرف پلاستیک هر چقدر که باشد، خواه با آمدن کرونا بیشتر شده باشد یا کمتر اما خیلی از شهروندان می‌گویند راهکارهای جزئی یا کوتاه‌مدت نمی‌تواند از میزان مصرف آن بکاهد. مهلا یکی از همین شهروندان است. «ما به مصرف پلاستیک عادت کرده‌ایم. اگر بناست بدون پلاستیک زندگی کنیم باید هزینه جایگزین پلاستیک مثل کیسه پارچه‌ای پایین بیاید یا باید چیزی مثل کیسه پارچه‌ای همیشه در دسترس باشد، درست مثل کیسه پلاستیکی.»
مینا هم که در زندگی روزمره خود تلاشی برای استفاده کمتر از پلاستیک دارد می‌گوید: «تا کجا خریدهایم را در یک پلاستیک بریزم یا به فروشنده بگویم پلاستیک لازم نیست؟ وقتی چیزی دارد استفاده می‌شود، فردی مثل من هم که سعی می‌کنه پلاستیک کمتری مصرف کنه گاهی مجبور به ناپرهیزی می‌شه.»
