به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پس از آنکه کودتای 25 مرداد 1332 علیه دولت مصدق شکل گرفت، همچنان احتمال طرح ریزی یک کودتای دیگر و با ابعاد وسیع تر محتمل به نظر می رسید، از این رو آیت الله کاشانی که در مبارزات ملی شدن صنعت نفت در صف اول حضور داشت، ضمن نگارش نامه ای به مصدق در 27 مرداد 1332، علاوه بر هشدار به او در مورد وقوع کودتای احتمالی، نکاتی را به وی متذکر شد و اشتباهات گذشته مصدق را به وی یادآوری کرد.
متن نامه آیت الله کاشانی به مصدق
متن نامه آیت الله کاشانی به مصدق در 27 مرداد 32، درست یک روز قبل از کودتای 28 مرداد به این شرح است:
«حضرت نخست وزیر معظم جناب آقای دکتر مصدق دام اقباله
عرض می شود، اگر چه امکاناتی برای عرایضم نمانده ولی صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است و علی رغم غرض ورزی ها و بوق و کرنای تبلیغات شما، خودتان بهتر از هر کس می دانید که همِّ و غم در نگهداری دولت جنابعالی است، که خودتان به بقاء آن مایل نیستید.
از تجربیات روی کار آمدن قوام و لجبازی های اخیر بر من مسلم است که می خواهید مانند سی ام تیر کذایی یک بار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید. حرف این جانب را در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفراندوم نشنیدید و مرا لکه حیض کردید. خانه ام را سنگباران و یاران و فرزندانم را زندانی فرمودید و مجلس را که ترس داشتید شما را ببرد بستید و حالا نه مجلسی است و نه تکیه گاهی برای این ملت گذاشته اید.
زاهدی را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل کنترل نگاه داشته بودم با لطایف الحیل خارج کردید و حالا همانطور که واضح بوده درصدد به اصطلاح کودتا است. اگر نقشه شما نیست که مانند سی ام تیر عقب نشینی کنید و به ظاهر قهرمان زمان بمانید، و اگر حدس و نظر من صحیح نیست که همانطور که در آخرین ملاقاتم در دزاشیب به شما گفتم و به هندرسن هم گوشزد کردم که آمریکا ما را در گرفتن نفت از انگلیسی ها کمک کرد و حالا به صورت ملی و دنیاپسندی می خواهد به دست جنابعالی این ثروت ما را به چنگ آورد. و اگر واقعاً با دیپلماسی نمی خواهید کنار بروید، این نامه من سندی در تاریخ ملت ایران خواهد بود، که من شما را با وجود همه بدی های خصوصی تان نسبت به خودم از وقوع حتمی یک کودتا به وسیله زاهدی که مطابق با نقشه خود شماست آگاه کردم، که فردا جای هیچ گونه عذر موجهی نباشد. اگر به راستی در این فکر اشتباه می کنم با اظهار تمایل شما، سیدمصطفی و ناصرخان قشقایی را برای مذاکره خدمت می فرستم، خدا به همه رحم بفرماید. ایام به کام باد.
سیدابوالقاسم کاشانی/ 27 مرداد 1332»
پاسخ مصدق به نامه آیت الله کاشانی
مصدق در پاسخ نامه آیت الله کاشانی نوشت: 27 مرداد ماه مرقومة حضرت آقا توسط آقای حسن سالمی زیارت شد 'اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم.' والسلام. دکتر محمد مصدق
محورهای مهم نامه آیت الله کاشانی به مصدق
این مکالمه بسیار حائز اهمیت است و نکات قابل تاملی دارد که در ادامه به آن اشاره می شود.
1 - آیت الله کاشانی در این نامه مصدق را به یاد مظالمی می اندازد که نسبت به وی روا داشته است و دیگر 'امکاناتی برای عرایض' او باقی نگذاشته است. کاشانی به خصوص، مصدق را به یاد واقعه دهم مردادماه می اندازد که حزب پان ایرانیست به خانه وی حمله کرد و دست به قتل و جرح زد: «مرا لکه حیض کردید، خانه ام را سنگباران و فرزندانم را زندانی فرمودید.»
کاشانی با همه این رفتار، می نویسد: «صلاح دین و ملت برای این خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصی است. علی رغم غرض ورزی ها و بوق و کرنای تبلیغات شما، خودتان بهتر از هر کس می دانید که هم و غمم در نگهداری دولت جنابعالی است که خودتان به بقای آن مایل نیستید.»
2 - آیت الله کاشانی در این نامه دو اشتباه بزرگ مصدق را، که بعداً امکانی برای کودتا شد، به مصدق گوشزد می کند و این را باید از دقت نظر آیت الله برشمرد:
الف) انحلال مجلس: «حرف اینجانب را در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفراندوم نشنیدید... و مجلسی را که ترسی داشتید شما را ببرد بستید و حالا نه مجلسی هست و نه تکیه گاهی برای این ملت گذاشته اید.»
بی شک یکی از اشتباهات مصدق، انحلال مجلس بود، انحلال مجلس با شعارهای دموکراتیک مصدق و جبهه ملی سازگار نبود و آنها را نزد مردم دیکتاتور معرفی کرد.
محمدرضا پهلوی نیز منتظر انحلال مجلس توسط مصدق بود تا بهانه ای برای سرنگونی مصدق داشته باشد.
محمدرضا پهلوی در ملاقات با 'شوارتسکف' گفته بود: «اگر مصدق رفراندوم خود را به اجرا بگذارد و مجلس را منحل کند، آن گاه خود او بر طبق قانون اساسی برای برکناری مصدق و آوردن نخست وزیر مورد نظر خود اختیارات کامل خواهد داشت.»
انحلال مجلس نه تنها مصدق را از چشم آزادی خواهان انداخت، بلکه آینده را نیز از یک مجلس نیم بند محروم کرد. با این که کودتاچیان عمل مصدق را در انحلال مجلس، غیرقانونی اعلام کرده بودند، پس از به قدرت رسیدن حاضر نشدند همان مجلس را تجدید کنند. آنها عمل مصدق را بهانه قرار دادند و مجدداً انتخاباتی راه انداختند و افراد مورد نظر را به مجلس آوردند تا بتوانند مسئله نفت را همان طوری که استعمارگران می خواهند به تصویب برسانند.
ب) اخراج زاهدی از مجلس: زاهدی در اعتراض به تحت تعقیب قرار گرفتن خود در مجلس متحصن بود، اما با فشار نخست وزیر، از تحصن خارج شد و در شمال تهران مخفی شد. آیت الله کاشانی در اعتراض به این عمل مصدق نوشت: «زاهدی را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل کنترل نگاه داشته بودم با لطایف الحیل خارج کردید و حالا همان طور که واضح بوده درصدد به اصطلاح کودتاست.» این نیز یکی از اشتباهات بزرگ مصدق و مؤید دقت ظریف آیت الله کاشانی بود. خروج زاهدی از مجلس برای زاهدی و طراحان کودتا یک پیروزی تعیین کننده بود. به محض این که وی از مجلس اخراج شد، مأموران سیا با وی رابطه برقرار کردند. در اسناد سازمان سیا - CIA - آمده است که «ایستگاه، اکنون با زاهدی که ۲۱ ژوئیه/۳۰ تیر، پناهگاه خود در مجلس را ترک گفته بود، تماس مستقیم برقرار کرد.»
3 - آیت الله کاشانی در این نامه، یکی از جنبه های رفتاری سیاسی مصدق را به وی تذکر می دهد. مصدق در طول تاریخ سیاسی خود نشان داد که هرجا فرصت مناسبی برای کسب وجهه او وجود داشت، به میدان مبارزه می آمد و هر جا جان یا آبروی او را در معرض خطر قرار می گرفت، صحنه را ترک می کرد. مصدق در جریان بیست و پنجم تیرماه ۱۳۳۱ بدون مشورت با همکاران و جبهه ملی استعفا داد و به خانه رفت. وقتی مردم قیام کردند و محمدرضا پهلوی را مجبور به عقب نشینی و قوام را مجبور به استعفا کردند، از خانه بیرون آمد و روی کرسی صدارت نشست.
آیت الله کاشانی این رفتار عافیت طلبانه مصدق را یادآور می شود و حدس می زند این بار نیز مصدق با طرح یک نقشه دیگر، یعنی چشم پوشی از توطئه زاهدی، تصمیم دارد تا با یک ژست ملی و مظلومانه خود را از درگیری های کمرشکن نجات دهد. آیت الله کاشانی می نویسد: «از تجربیات روی کار آمدن قوام و لجبازی های اخیر بر من مسلم است که می خواهید مانند سی ام تیر کذایی، یک بار دیگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه بروید...اگر نقشه شما نیست که مانند سی ام تیر عقب نشینی کنید و به ظاهر قهرمان زمان بمانید... و اگر واقعاً با دیپلماسی نمی خواهید کنار بروید، این نامه من سندی در تاریخ ملت ایران خواهد بود که من شما را با وجود همه بدی های خصوصیتان نسبت به خودم از وقوع حتمی یک کودتا به وسیله زاهدی... آگاه کردم که فردا جای هیچ گونه عذر موجهی نباشد.»
4 - آیت الله کاشانی در قسمتی از نامه خود، به اعتماد بی جای مصدق به آمریکا اشاره کرد و نتیجه این اعتماد را چیزی جز غارت نفت ایران توسط غرب ندانست و خطاب به مصدق نوشت: «همانطور که در آخرین ملاقاتم در دزاشیب به شما گفتم و به هندرسن هم گوشزد کردم که آمریکا ما را در گرفتن نفت از انگلیسی ها کمک کرد و حالا به صورت ملی و دنیاپسندی می خواهد به دست جنابعالی این ثروت ما را به چنگ آورد.»
رفع شبهه جعلی بودن نامه آیت الله کاشانی به مصدق
بعضی از افراد مغرض در اصالت نامه آیت الله کاشانی به مصدق در 27 مرداد تردید کرده اند و انتشار این نامه را بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تأییدی بر تردید خود دانسته اند.
پس از چاپ خاطرات ناصرخان قشقایی نیز، دلیل جدیدی بر رد اصالت این نامه گرفته اند؛ زیرا آیت الله در این نامه می نویسد که «اگر به راستی در این فکر اشتباه می کنم با اظهار تمایل شما، سید مصطفی و ناصرخان قشقایی را برای مذاکره خدمت می فرستم.»
حال آنکه ناصرخان در آن ایام طبق خاطرات خود در فارس بوده است.
با دقت در نامه و پاسخ آن به دلایل ذیل، هیچ شبهه ای در اصالت نامه وجود ندارد:
1 - خط نامه با سایر نامه های آیت الله و خطوط وی هیچ تفاوتی ندارد و با کارشناسی مشخص است که خط، خط آیت الله کاشانی است و امضای پاسخ نیز امضای مصدق است.
2 - هر کس با محتوای نامه های آیت الله کاشانی و نوشته های دکتر مصدق آشنایی داشته باشد، قطع به اصالت به این دو نامه پیدا می کند. محمدعلی همایون کاتوزیان در این مورد می گوید: «نظر این جانب بر این است که این نامه ها جعلی نیستند، خاصه به این دلیل که پاسخ مصدق را به کاشانی هیچ نابغه ای نمی توانسته است به این خوبی جعل کند.»
3 - اشکال نبودن ناصر خان در تهران، موجه به نظر نمی رسد. ناصر خان از یاران نزدیک مصدق بود که به آیت الله کاشانی نیز احترام می گذاشت و بسیاری از پیام ها توسط وی بین این دو ارسال می شد. از این رو، آیت الله قصد داشته است تا سخن هایی را که نمی شده در نامه بنویسد، به وسیله ناصر خان بفرستد. قطعاً، آیت الله کاشانی از غیبت ناصرخان بی اطلاع بوده است و این بی اطلاعی چنان معمولی است که امکان اتفاق آن بسیار زیاد است. چنان چه کاتوزیان نیز می نویسد: «این به هیچ وجه ثابت نمی کند نامه کاشانی به مصدق جعلی است... معلوم نیست کاشانی از نبودن ناصر خان در تهران باخبر بوده است.»
4 - این نامه، تنها بعد از انقلاب منتشر نشده است، بلکه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در کتاب پاسخ به کتاب «گذشته چراغ راه آینده است» نیز به چاپ رسیده است. حجت الاسلام خسروشاهی در مورد نامه آیت الله کاشانی به مصدق از احسان طبری که در خاطرات خود به آن اشاره می کند، سؤال می کند. طبری در پاسخ می گوید: «نسخه ای فتوکپی شده از این نامه، قبل از انقلاب اسلامی در آلمان توسط یکی از دوستان در اختیار من قرار گرفت تا در نوشتن تاریخ ایران و خاطرات خود از آن استفاده کنم.»
5 - یکی از ادله مخالفین بر نفی نامه این است که دکتر 'حسن سالمی' در آن زمان در زندان مصدق به سر می برده و نمی توانسته این نامه را به مصدق برساند؛ ولی اسناد و مدارک غیرقابل انکار نشان می دهد که آقای سالمی در ۲۵ مرداد از زندان آزاد شده است. به علاوه خود دکتر سالمی نیز طی مقاله ای به تمامی شبهات درمورد این نامه پاسخ داده است.
- برگرفته از کتاب بازخوانی نهضت ملی ایران
