اقتصاد آنلاین- محبوبه فکوری: تولد فروشگاههای زنجیره‌ای یا همان ریتیل استورها در اقتصاد ایران ظرف دهه‌های گذشته توانسته سیستم توزیع مویرگی نسبتا مدرنی را پیش روی مردم قرار دهد که نه تنها مکان‌هایی را برای عرضه مستقیم کل سبد مصرفی روزانه خریداران فراهم می‌کند؛ بلکه رقابتی که در سال‌های گذشته در میان آنها شکل گرفته توانسته فضایی رقابتی را برای بسیاری از تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان فراهم نماید تا کالا ارزانتر و با قیمت مناسب‌تر به دست مردم برسد؛ هر چند این به معنای بی‌نقص بودن عملکرد آنها هم نبوده است.
حالا فروشگاههای زنجیره‌ای که با شعب فراوان در سراسر کشور فعالیت می‌کنند به یکی از دماسنج‌های اصلی بازار برای بررسی قیمتها تبدیل شده و توانسته‌اند با فضایی که به وجود می‌آورند فرهنگ جدیدی را میان مصرف‌کنندگان ایجاد کنند که به راحتی هر قیمتی را از عرضه‌کنندگان کالا نپذیرند.
تا همین چند سال پیش نه تنها محدودیت‌هایی در حوزه عرضه برخی کالاها وجود داشت و تنوع به شدت کم بود، بلکه بسیاری از مردم برای تهیه مایحتاج خود فقط می‌توانستند از سوپرمارکت‌ها و یا در نهایت عمده‌فروشان محله خرید کنند، هر چند که به مرور زمان چند فروشگاه زنجیره‌ای آن هم با شعبات محدود در کشور و عمدتا پایتخت آغاز به کار کردند و پس از آن، تعاونی‌های مصرف محلی هم آنها را تکمیل کردند.
اما اکنون در کوچکترین شهرستان‌های کشور ردپایی از فروشگاههای زنجیره‌ای و شعبات برندهای مختلف آنها به چشم می‌خورد و در بسیاری از مناطق شهری تهران نیز، آنقدر تعداد این فروشگاهها زیاد شده که تقریبا در هر خیابان، یک یا دو شعبه فروشگاه زنجیره‌ای به چشم می‌خورد که البته برخی از آنها، مساحت بالایی ندارند؛ اما به هر حال پرچمدار برندی هستند که به اسم فروشگاه زنجیره‌ای مشغول به فعالیت است.
البته به موازات آنها، سوپرمارکت‌های محلی نیز برای خریدهای روزانه و فورس‌ماژور خانوارها دایر هستند و همچنان به کار خود ادامه می‌دهند؛ اما به هر حال با حضور فروشگاههای زنجیره‌ای در دور و بر خود، کاسبی آنها تا حدود زیادی کسادتر از قبل شده است.
در واقع، این فروشگاههای زنجیره‌ای و شعبات آنها اگر به درستی به فعالیت و ماموریت خود ادامه دهند، می‌توانند به ضربه‌گیرهایی برای افزایش قیمت تبدیل شده و پتانسیل آن را دارند که به خوبی در فضای خرده‌فروشی کشور نقش‌آفرینی کرده و در مدیریت قیمتها موثر باشند؛ هر چند ضعف‌هایی که در فعالیت آنها به دلیل نوپایی وجود دارد، حضور برخی از برندهای جدید فعال را در عرصه مدیریت بازار اندکی کمرنگ‌تر از فروشگاههای قدیمی‌تر کرده است.
در این میان، ضعف اصلی که می‌توان در عملکرد فروشگاههای زنجیره‌ای خرده‌فروشی تازه‌وارد به عرصه اقتصاد ایران برشمرد، اتصال آنها به شبکه تولید است؛ به نحوی که بسیاری از تولیدکنندگان از طریق شرکتهای پخش، کالاهای خود را در اختیار فروشگاههای زنجیره‌ای قرار داده و به نوعی یک واسطه را از کارخانه تا فروشگاه برمی‌گزینند که به هر حال، این موضوع می‌تواند هزینه‌هایی را به نظام توزیع کشور تحمیل کند.
به همین خاطر است که در اتفاقاتی که در عرصه گرانی‌ها و گرانفروشی‌های قابل مشاهده در سطح خرده فروشی رخ می‌دهد، تولیدکنندگان مدعی هستند که قیمت درب کارخانه بسیار پایین‌تر از آن چیزی است که به دست مردم می‌رسد و در مقابل مردم هم کالاها را گرانتر از ادعای مطرح شده قیمتی از سوی تولیدکنندگان خریداری می‌کنند.
البته معدود تولیدکنندگانی خود به صورت مستقیم شبکه توزیع و پخش ایجاد کرده‌اند که با نظارت دقیق، کالاهای خود را به دست مردم در سراسر کشور می‌رسانند؛ اما به هر حال برای تولیدکننده نیز چنین سرمایه‌گذاری با توجه به تغییرات و نوسانات قیمت ملک و املاک در سراسر کشور و تورم‌هایی که ظرف سال‌های اخیر در حوزه املاک وجود داشته، ممکن است اندکی سخت باشد.
از سوی دیگر، فروشگاههای زنجیره‌ای نیز که گاهی در سیبل انتقادات گرانفروشی قرار می‌گیرند، دسترسی محدودی به تولیدکنندگان و خرید از درب کارخانه دارند که این خود باعث بالا رفتن قیمت تمام‌شده برای آنها می‌شود و برخی از آنها با واسطه‌ها قراردادهای کلی منعقد می‌کنند تا بتوانند برندهای مختلف و کالاهای متنوع را از طریق یک یا چند شرکت پخش خریداری کنند که به هر حال در این میان ممکن است افسار اصلی قیمتها به دست همین شبکه‌های پخش بیفتد.
البته این موضوع در مورد تمامی شرکتهای پخش صدق نمی‌کند و نظارت‌هایی هم بر روی این شرکتهای پخش هم صورت می‌گیرد؛ اما به هر حال هر چقدر که واسطه‌ها میان تولیدکنندگان و توزیع‌کنندگان یا همان فروشگاههای زنجیره‌ای بیشتر باشد، به طور قطع، کالا گرانتر به دست مصرف‌کنندگان خواهد رسید، هر چند نباید در این میان حضور پررنگ دلالان و واسطه‌های متخلف را هم نادیده گرفت.
بر این اساس است که فروشگاههای زنجیره‌ای در مقاطع مختلفی که دولت از آنها برای توزیع مستقیم کالاهای اساسی در اختیار خود کمک خواسته، این فروشگاهها به دلیل نظام توزیع مویرگی که در اختیار دارند، توانسته‌اند مناسب عمل کرده و در تنظیم بازار نقش‌آفرینی جدی داشته باشند.
در این میان نگاهی به برخی نقطه‌ضعف های فروشگاههای زنجیره‌ای هم نشان می‌دهد که در برخی برندها، تبانی میان توزیع‌کنندگان و واسطه‌ها برای توزیع کالاها صورت می‌گیرد و این تبانی نه تنها در دامپینگ قیمتی بلکه در توزیع برخی برندهای خاص کاملا مشهود است. در واقع، برخی دامپینگ‌هایی که توزیع‌کنندگان برای یک برند خاص صورت می‌دهند، قدرت انتخاب را از مصرف‌کننده گرفته و بعضا فعالیت رقابتی سایر برندها را زیر سوال می‌برد.
البته در برخی از مواقع نیز، فروش اجباری برخی کالاها از سوی فروشگاههای زنجیره‌ای برای فروش کالای پرتقاضای روز، منجر به ایجاد نارضایتی از سوی مصرف‌کنندگان می‌شود که به هر حال یک نقطه ضعف برای فعالیت فروشگاههای زنجیره‌ای به شمار می‌رود که باید اصلاح شود؛ هر چند که مدتی است این فرآیند اندکی اصلاح شده، اما در مقاطع زمانی مختلف این موضوع مورد شکایت مصرف‌کنندگان قرار گرفته و زمینه را برای اعلام شکایت از سوی آنها فراهم کرده است.
به هر حال تولد فروشگاههای زنجیره‌ای در اقتصاد ایران را می‌توان اتفاق مبارکی به نفع مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان دانست؛ اما باید به مرور نقاط ضعف آن را هم برطرف نمود، به خصوص اینکه تحقیقات بین‌المللی نیز پیش‌بینی می‌کنند در پنج سال آینده، تجارت الکترونیک در بازار صنعت خرده فروشی در خاورمیانه و آفریقا رشدی معادل ۲۰ درصد داشته باشد و از رشد ۱۳ درصدی جهانی پیشی بگیرد.
البته بیش از ۷۰ درصد از مردم در برخی کشورهای خاورمیانه، از سایت و شبکه‌های اجتماعی متعلق به کشورهای شورای خلیج فارس برای خرید استفاده می‌کنند و آمارها تمایل مردم این منطقه به خرید آنلاین را نشان می‌دهد؛ به همین دلیل، یکی از رمزهای موفقیت فروشگاههای زنجیره ای موفق در خاورمیانه هم، همین موضوع است و آنها توانسته‌اند به صورت موفقیت‌آمیزی یک تعادل مناسب میانه فروش آنلاین و حضوری برقرار کنند که دقیقا در ایران نیز به خصوص از دوران شیوع ویروس کرونا به بعد، این روند را می‌توان حس کرد.
