به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از ایسنا، در سال ۱۳۹۲ یکی از نگران‌کننده‌ترین آمارهایی که منتشر می‌شد، آمار مربوط به قاچاق کالا بود که گفته می‌شد به مرز ۲۵ میلیارد دلار رسیده است. آن زمان انگشت اتهام ناتوانی و بعضا قصور و اهمال برای این حجم از قاچاق کالا، معمولا به سمت گمرک ایران، مناطق آزاد، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و... اشاره می‌رفت.
گمرک ایران در این موضوع مورد سوال قرار می‌گرفت که چرا در مرزهای کشور کنترل لازم بر ورود و خروج انواع کالا صورت نمی‌گیرد؟ شاید به همین دلیل بود که با تغییر دولت و روی کار آمدن وزیر جدید اقتصاد و دارایی و معارفه مسعود کرباسیان به عنوان رئیس گل گمرک ایران، وی اولین اولویت خود را راه‌اندازی سامانه جامع گمرکی قرار داد که قطعا اکنون نیز مهم‌ترین دستاورد گمرک جمهوری اسلامی در دولت یازدهم به حساب می‌آید.
این سامانه اکنون گمرک ایران را با ۲۱ سازمان مرتبط به خود از جمله بانک مرکزی، سازمان امور مالیاتی، سازمان ملی استاندارد، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، سازمان غذا و دارو، سازمان توسعه تجارت، نیروی انتظامی، سازمان حفظ نباتات، سازمان دامپزشکی کشور متصل کرده و به این ترتیب تبادل اطلاعات و صدور مجوزها از طریق این سامانه و به صورت الکترونیکی انجام می‌شود.
ایجاد بانک اطلاعات تجارت خارجی نیز یکی دیگر از دستاوردهای گمرک الکترونیک در دولت یازدهم به‌شمار می‌رود. این بانک اطلاعاتی کلیه اطلاعات مربوط به «سامانه جامع گمرکی»، را به‌طور اتوماتیک دریافت و در مرکز داده خود تجمیع و پردازش می‌کند. این اطلاعات شامل اظهارنامه‌ها، پروانه‌های واردات، صادرات و ترانزیت، بیجک‌ها و اطلاعات پروانه‌های عبوری است.
درج سوابق عملکرد واردکنندگان، صادرکنندگان و همچنین شرکت‌های حمل‌ونقل به‌صورت هوشمند به تفکیک وزن، ارزش، نوع کالا و تخلفات احتمالی از مهم‌ترین قابلیت‌های این بانک اطلاعاتی است که به گمرک این امکان را می‌دهد تا به‌صورت لحظه‌ای فعالیت واردکنندگان به تفکیک کالای وارداتی، نوع ارز، تعداد دفعات واردات، نوع معامله و محل انجام معامله را به سال، ماه، هفته، روز و به ساعت رصد کند و همچنین چگونگی انتقال مالکیت کالا، نوع وکالت و تعداد افرادی که اشخاص حقیقی و حقوقی وکالت داده‌اند را گزارش کند.
سامانه جامع گمرکی، قابلیت‌های دیگری هم دارد، برای مثال به کمک این سامانه می‌توان پروانه (برگ سبز)، را به صورت الکترونیکی صادر کرد. با حذف کاغذ این فرصت فراهم شده است که صدور پروانه که منشاء بسیاری از مشکلات و تخلفات است، نسبت به تبادل الکترونیکی اسناد بین سازمان‌ها و مراکز مورد نیاز مانند نیروی انتظامی اقدام کند.
کیف پول الکترونیک نیز به دنبال اجرای پنجره واحد تجارت فرامرزی و سامانه جامع گمرکی و در جهت سرعت بخشیدن به عملیات گمرکی، ایجاد شده است. نظر به اینکه گمرک ایران در ازای خدماتی مانند توزیع، انبارداری، تخلیه و بارگیری براساس قوانین و دستورالعمل‌های مربوطه مبالغی دریافت می‌کند، اکنون به وسیله کیف پول الکترونیک متصل به کارت‌های هوشمند، دیگر صادرکننده نیازی به پرداخت مبالغ مالی خدمات نداشته و سامانه به‌صورت هوشمند از کیف پول الکترونیک آن برداشت می‌کند.
دور اظهاری واردات، صادرات و ترانزیت را می‌توان از دیگر ثمرات سامانه هوشمند و الکترونیک دانست. در گذشته اظهارنامه‌های گمرکی در گمرکهای اجرایی توسط اپراتورها تایپ و تحویل متقاضی می‌شد. این موضوع علاوه بر مشکلات ناشی از حضور این افراد در گمرک، باعث کندی سرعت کار گمرک‌ها در ترخیص کالا می‌شد، زیرا هر گمرک بر مبنای تعداد اظهارنامه‌ای که می‌توانست در روز تایپ کند خدمات ارائه می‌کرد.
انجام تشریفات ترخیص کالاهای وارداتی و همچنین صدور کالا از کشور براساس قانون امور گمرکی و آیین‌نامه اجرایی آن منوط به تنظیم اظهارنامه گمرکی و تسلیم آن به گمرک است. اظهارکننده موظف است اسناد لازم از قبیل سیاهه خرید، گواهی مبدأ، اسناد بانکی و سایر مجوزهای مورد نیاز را که مقررات و قوانین مربوطه تعیین کرده است به اظهارنامه منضم کند. با راه‌اندازی سامانه اظهار از راه دور، صاحبان کالا می‌توانند در هر زمان از شبانه‌روز نسبت به پر کردن فرم اظهارنامه و تحویل الکترونیکی اسناد به گمرک اقدام کنند.
همچنین با راه‌اندازی سامانه اظهار از راه دور هر صادرکننده می‌تواند در هر زمان از شبانه‌روز نسبت به پر کردن فرم اظهارنامه و تحویل الکترونیکی اسناد به گمرک اقدام کند. همچنین در قسمت ترانزیت نیز «اظهار»، از طریق اینترنت صورت می‌گیرد و این سامانه به‌طور هوشمند کنترل‌های لازم را در اظهارنامه‌ها و تعیین مسیر آن‌ها اعمال می‌کند. این کنترل‌ها برمبنای اظهارنامه، گمرکات مبدأ و مقصد، مجوزهای موردنیاز و یا امکان ترانزیت و یا عدم امکان آن به گمرکات مربوطه اعمال می‌شود.
همچنین یکی دیگر از تحولات ایجاد شده در گمرک ایران در بحث موضوع کارشناسی متمرکز یا Expert Pool است. در گذشته بین کارشناس و مدیر ارتباط مستقیم وجود داشت که این امر فساد را در سیستم اداری افزایش می‌داد. اما با راه‌اندازی کارشناسی متمرکز در گمرک ایران، بعد از اینکه اشخاص اظهارنامه ارائه کردند، کار کارشناسی بدون ارتباط مستقیم میان کارشناس و ارباب رجوع در اسرع وقت صورت می‌گیرد. همچنین در این سیستم هیچ فرقی بین یک کارشناس با یک اظهارکننده عادی وجود ندارد. به عبارتی با اجرای چنین سامانه‌ای همه گمرکات کشور در قالب یک گمرک دیده می‌شود و بخش عظیمی از کارها به‌صورت الکترونیکی صورت می‌گیرد و از بسیاری خطاها، تخلفات و مراجعات بی‌مورد جلوگیری می‌شود.
با این طرح توزیع اظهارنامه‌ها در گمرکات جهت کارشناسی مجازی براساس تخصص بودن گمرکات کشور صورت می‌پذیرد و بر این اساس اظهارنامه‌های گمرکات تخصصی صرفا به کارشناسان مجازی مستقر در سایر گمرکات تخصصی ذی‌صلاح ارجاع خواهد شد.
از سوی دیگر گمرک ایران در سیستم جدید خود، این امکان را فراهم کرده است که مراجعین بصورت روزانه در جریان کالاهای عمده وارداتی و صادراتی کشور و مقاصد و مبدأهای مهم ورود و صدور کشور قرار گیرند این در حالی است که در گذشته معمولا گزارشات گمرک فقط به صورت ماهانه و بعضا تا ۱۵ روز بعد از گذش یک ماه ارائه می‌شد.
از دیگر تحولاتی که در گمرک ایران با به راه‌اندازی سامانه جامع امور گمرکی به وجود آمد می‌توان به دریافت الکترونیک مانیفست، سامانه آنلاین ارزش، پنجره واحد مجازی، صندوق الکترونیکی، کنترل الکترونیکی بدهی‌ها، سامانه جامع بازبینی، توزین هوشمند، سامانه بایگانی دیجیتال اسناد، اعمال بخشنامه‌ها و مقررات به‌صورت الکترونیکی، سامانه هوشمند بیمه، سامانه ثبت و دریافت شماره شناسه گوشی‌های وارداتی (IMEI) در گمرک ، ارزیابی الکترونیکی عملکرد گمرکات سراسر کشور اشاره کرد.
چندی پیش رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا، از کاهش ۱۰ میلیارد دلاری قاچاق کالا در ایران و رسیدن آن به مرز ۱۵ میلیارد دلار خبر داد که طبیعتا به گفته مسئولان گمرک بخش بزرگی از این کاهش قااق کالا با به راه‌انداری سامانه جامع گمرکی کشور محقق شده است.
انتقاداتی که هنوز متوجه گمرک ایران است
هنوز گمرک ایران متهم است که در پیشبرد امور مهم گمرک ایران، کند عمل کرده و می‌بایستی در سال‌های گذشته حداقل دو موضوع مهم تجهیز ایکس‌ری‌ها و شفاف‌سازی در زمینه کدهای تعرفه‌ها را به ثمر می‌رساند.
«ایکس‌ری»، موضوعی است که معمولا گمرک ایران در ارتباط با آن زیاد مورد بازخواست قرار می گیرد. از این جهت که بسیاری انتقاد می‌کنند چرا با وجود حدود ۶۰ گمرک فعال در کشور فقط ۱۱ ایکس‌ری وجود دارد. البته همه گمرکهای داخلی به ایکس‌ری نیاز ندارند ولی به هر حال ۱۱ عدد ایکس‌ری برای گمرک‌ها بسیار کم است. از سوی دیگر همین تعداد ایکس‌ری موجود نیز سیستم پیشرفته‌ای ندارد، قادر به تشخیص جزئیات نیست و کند عمل می‌کند.
نتیجه چنین امری این شده است معمولا متهم بخش مهمی از کالاهای قاچاق شده از جمله میوه، دستگاه‌های کم و بدوی ایکس‌ری ایران شناخته می‌شوند که قادر به تشخیص درست و حجم محصولات وارداتی نیستند.
البته گمرک ایران خود نیز بابت دستگاه‌های ایکس ری ابراز نارضایتی کرده است. چندی پیش فریده زبیدی، مدیرکل مبارزه با جرایم سازمان یافته گمرک به ایسنا گفته بود که برای پیشبرد امور ما به تجهیزات نیاز داریم و بدون این تجهیزات امکان شناسایی بسیاری از کالاهای قاچاق به ویژه مواد مخدر بسیار کم است و تعداد کم دستگاه‌های ایکس‌ری سبب شده است تا درصد خطا بالا برود. ضمن اینکه از این تعداد دستگاه‌های موجود، تعدادی هم از رده خارج هستند. در چنین شرایطی مسلماً قاچاقچی هم برخی اطلاعات را کسب می‌کند و حتی در مواردی ممکن است ابتدا در حجم کمتر تست کند و وقتی ببیند محموله رد می‌شود، با حجم بالاتر اقدام کند.
زبیدی از مضرات وجود دستگاه‌های قدیمی چنین توضیح داد: دستگاه‌هایی که اکنون در گمرک ایران موجود هستند برای اسکن بار حدود ۳۰ تا ۴۰ دقیقه زمان صرف می‌کنند و همچنین برای اینکه بار اسکن شود، حتماً باید راننده از کامیون خود خارج شود. اما دستگاه‌های جدیدی هستند که سرعت بالاتری دارند و راننده نیز می‌تواند همراه با محموله از دستگاه عبور کند. دستگاه‌های جدید در طول یک ساعت ۷۰ کامیون را بررسی می‌کند و در نتیجه باعث پیشبرد امور با سرعت بیشتری می‌شوند. انتظار ما این است که منابع لازم در اختیار گمرک ایران قرار گیرد تا به دستگاه‌های روز مجهیز شویم.
مدیرکل مبارزه با جرایم سازمان یافته گمرک درباره بودجه گمرک در سال ۱۳۹۴، بیان کرد: در سال ۱۳۹۴ آنچه مصوب شد یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون تومان بود که از این مقدار در نیم سال اول ۱۳۹۴ فقط ۲۰۰ میلیون تومان به حساب گمرک واریز شد. این در حالی است که هر دستگاه ایکس‌ری کامیونی ۲۰ تا ۲۴ میلیارد تومان قیمت دارد و ما نیز وقتی برای دریافت بودجه به سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی مراجعه می‌کنیم آن‌ها می‌گویند از ستاد مبارزه با مواد مخدر بودجه بگیریم، وقتی به ستاد مراجعه می‌کنیم، آن‌ها می‌گویند باید از سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی بودجه طلب کنیم و...
سایر و سایر کدهای غیر شفاف
گمرک ایران، همواره متهم بوده کدهای تعرفه غیر شفافی دارد که امکان واردات برخی کالاها را در فحوای این کدهای تعرفه فراهم کرده است. کدهای تعرفه‌ای که غالبا با سایر... همراه است؛ مثل سایر میوه‌های تازه.
همچنین گمرک ایران در فرآیند تجهیز کردن خود، هنوز به تجهیز سیستم ارایه اطلاعات خود از طریق پاور پوینت ورود نکرده است. بسیاری از فعالان اقتصادی انتقاد می کنند که علاوه بر غیر شفاف بودن و ناروشن بودن بسیاری از کدهای تعرفه، استفاده از سیستم اطلاع‌رسانی گمرک ایران در رمینه واردات و صادرات که هنوز طراحی بدوی دارد و تجهیز نشده، معمولا بسیار دشوار و با خطاهایی همراه است که به موجب آن بسیاری ترجیح می‌دهند که برای اطلاع از میزان ورود و خروج از سامانه اتاق بازرگانی استفاده کنند. این در حالی است که به زعم بسیاری از کارشناسان امر، اطلاعات گمرک ایران دقیق‌تر و جامع‌تر است.
راه سخت اصلاح نیروی انسانی
نیروی انسانی گمرک ایران در تمامی سطوح، همواره متهم بوده که در موارد بسیاری برای واردات و صادرات کالای قاچاق، با متخلفان هم دستی می‌کند. بعضا نیز اتفاقاتی می‌افتد که این اتهامات تا حدی تائید می‌شود مثل آنچه در ماجرای واردات ۲۱۰ کانتینر کالای قاچاق به کشور رخ داد و شش مامور گمرک ایران در این جریان باز داشت شد. موضوع نیروی انسانی مسئله‌ای است که گمرک ایران باید سریع‌تر به طرق کارشناسی شده به آن رسیدگی کند. از طریق به کار بستن مکانیزم‌های کنترلی، آموزش و...
البته چندی پیش زبیدی به موضوع نیروی انسانی اشاره و بیان کرده بود که موضوع آموزش نیروهای انسانی از موارد مهمی است که گمرک ایران به آن توجه می‌کند. اگر نیروی انسانی آموزش ندیده باشد میزان موفقیت ما کاهش می‌یابد. انگیزه بسیار بالا هم عامل مهمی است که در عملکرد نیروی انسانی موثر است. ما در بخش‌های آموزشی گمرک سعی می‌کنیم که برای تقویت انگیزه‌ها تلاش کنیم.
اقداماتی که قطعا کافی نیست و گمرک ایران نیاز به تحولات اساسی در بحث نیروی انسانی و مکانیزم‌های کنترلی آن دارد تا به هر نحوی از تبانی برخی نیروهای خود برای قاچاق کالا جلوگیری کند.
