اقتصادآنلاین - مهفام سلیمان‌بیگی؛ در پی سفر رییس‌جمهور ایران به قطر، برای شرکت در اجلاس اوپک گازی، امکان سوآپ و ترانزیت گاز قطر برای تأمین گاز کشورهای منطقه از مسیر ایران، مطرح شده است. امکانی که مشخص نیست برای ایران نفع مالی دارد یا باعث از دست رفتن مشتریان قدیمی‌اش می‌شود؟
خطر از دست رفتن بازار 30 میلیون دلاری ایران
از آنجا که قطر با تقاضای داخلی نسبتاً پایین انرژی مواجه است، قادر است 60 درصد از تولید گاز طبیعی خود را به دیگر کشورها صادر کند. طبق گزارش‌های مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF)، این کشور در سال 2020 از مجموع 211 میلیارد مترمکعب گاز طبیعی تولید شده تنها 22 میلیارد مترمکعب را با خط لوله دلفین به امارات و عمان صادر و 106 میلیارد مترمکعب را به‌صورت LNG به کشورهای هندوستان، کره جنوبی، ژاپن، چین، انگلستان، پاکستان، کویت و سایر کشورها صادر کرده است.
حالا هم آنطور که از شنیده‌ها برمی‌آید احتمال دارد قطر در قالب سوآپ و یا ترانزیت، از خطوط لوله صادرات گاز ایران به ترکیه و عراق، به بازار این دو کشور که از مشتریان قدیمی ایران هستند، هم دست پیدا کند.
اتفاقا عادل کریم، وزیر برق عراق و سعد الکعبی، وزیر انرژی قطر نیز چند روز پیش در مورد صادرات گاز از دوحه به بغداد گفت‌وگو کرده بودند.
این شرایط نگرانی تازه‌ای برای کارشناسان ایجاد کرده است؛ نگرانی از دست رفتن بازار 30 میلیون دلاری گاز عراق برای ایران. به خصوص بعد از این که خبرگزاری رویترز در گزارشی که روز هشت فوریه منتشر شد، اعلام کرد:«عراقی‌ها قصد دارند گاز قطر را جایگزین صادرات گاز ایران کنند».
خداحافظی با یک مشتری پروپاقرص؟
عراق با تعهد صدور روزانه ۵۰ میلیون متر مکعب بزرگترین خریدار گاز ایران است. با این حال طی یک سال گذشته صدور گاز ایران به عراق به حدود ۸ میلیون متر مکعب در روز کاهش یافته است. ظاهراً عامل نخست این اتفاق اعمال تحریم‌ها و بازماندن عراق از پرداخت بدهی‌های خود به ایران و عامل دیگر وجود نداشتن ظرفیت کافی برای فروش خارجی بوده است.
علاوه بر این، آمریکا از سال ۲۰۱۸ که صادرات انرژی ایران را هدف تحریم قرار داد، با صدور معافیت‌هایی، به عراق اجازه داد به واردات از ایران ادامه دهد اما هشدار داد اگر عراق در یافتن منابع دیگر سوخت و برق پیشرفتی نداشته باشد، این معافیت‌ها را خاتمه خواهد داد.
بنابراین وزیر نفت عراق اعلام کرد که کشورش درصدد کمک گرفتن از شرکت‌های نفتی بین‌المللی برای جمع‌آوری گاز همراه نفت به منظور تامین نیرو و کاهش وابستگی به واردات گاز و برق ایران است.
فوریه امسال نیز منابع عربی ضمن اعلام یافتن یک میدان گازی بزرگ در امارات، از قول دولت عراق اعلام کردند که بغداد برای تأمین نیاز خود به‌دنبال گاز عربستان و قطر و تأمین برق از ترکیه است که به این ترتیب بزرگترین بازار صادرات ایران در کشور همسایه، عراق، از دست خواهد رفت.
مابقی بازارها را هم از دست می دهیم
با وجود تمام این‌ها، این سوال که آیا قطر با کنار زدن ایران، بازار گاز عراق را تصاحب می‌کند، هنوز پاسخ‌های ضدونقیضی از سوی جامعه کارشناسی و فعالان بخش خصوصی دارد.
برای مثال حمیدرضا صالحی، نائب رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی و دبیر کل فدراسیون صادرات انرژی ایران، در این باره گفته: «در حالی که بازار عراق ۲۰ تا ۳۰ میلیارد دلاری است، ما در حال از دست دادن این بازار هستیم، تنها به دلیل این که مسئولین نگاه‌شان با بخش خصوصی فرق دارد.»
آرش نجفی، رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی نیز ظاهرا در اینباره چندان خوشبین نیست. او به تجربه مشابه همین اتفاق در موضوع صادرات برق به عراق اشاره کرده که موجب شده عربستان جای ایران را بگیرد. نجفی به ایلنا گفته:« با توجه به اینکه اقدامات جدی در این راستا انجام نمی‌دهیم و حتی پتروشیمی‌ها و نیروگاه‌های ما از برق محروم شده‌اند و صنایع با قطعی گاز مواجه هستند، صادرات گاز کار سخت‌تری می‌شود و حتی علاوه بر عراق این نگرانی وجود دارد که مابقی بازارها را هم از دست بدهیم».
قطر سهم ما را می فروشد
رییس کمیسیون انرژی تاکید کرده که جایگزینی ایران با قطر در بازار گاز عراق به شدت به نفع قطر است چراکه از حوزه مشترک پارس جنوبی و حوزه‌های مشترک گاز برداشت و صادر می‌کند. به باور او به علت کم کاری ما، قطر تا جایی که بتواند از سهم ما استخراج می‌کند و می‌فروشد چراکه ما نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم.
او حتی کار را تمام شده دانسته و عنوان کرده:«حواس ما به کشورهای هدف نیست، قطر جایگزین ایران در عراق شده و ترکیه نقش هاب منطقه در قیمت‌گذاری گاز را به عهده می‌گیرد. با این وضعیت حتی اگر تحریم‌ها برداشته شود رقابت در چنین شرایطی و به دست آوردن جایگاه قبلی بسیار سخت خواهد بود».
حداقل در کوتاه مدت ممکن نیست!
با اینحال همانطور که گفته شد به نظر می‌رسد در تحلیل این ماجرا تضارب‌آرا موج می‌زند.
چرا که یحیی آل‌اسحاق، رییس اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، کاملا خلاف این فکر می‌کند و به اقتصادآنلاین می‌گوید: عراق ناچار به واردات گاز است ولی این که تمام نیازش را از جای دیگری جز ایران تامین کند، حداقل در کوتاه مدت ممکن نیست. بنابراین من نگران از دست دادن بازار عراق نیستم و احتمال می دهم در نهایت مذاکرات انرژی در قطر موجب نفع ما شود.
او توضیح می‌دهد: قطر الان برای صادرات گازش شبکه ندارد و گاز را به صورت lng صادر می‌کند. این یعنی امکان این که بتواند جای ما را بگیرد ندارد. فقط مسائلی مربوط به سوآپ گاز مطرح شده و قرار است قطر به نوعی از امکانات پخش و لوله‌های ما استفاده کند نه اینکه بازار ما را به طور کامل بگیرد.
آل‌اسحاق تاکید می‌کند: احتمالا مذاکرات اخیر به طور کلی درباره سیاست منطقه‌ای گاز ایران، سوریه، عراق، قطر و... باشد آن هم با حفظ منافع همه. گمان نمی‌کنم که ما بازاری را از دست بدهیم.
دست‌کم سه، چهار سال زمان لازم است
حسین بیدارمغز، مدیرعامل سابق شرکت ملی گاز ایران، نیز تحلیلی شبیه آل‌اسحاق دارد. او در گفت‌وگو با اقتصادآنلاین توضیح می‌دهد: من گمان می‌کنم این ماجرا مانوری است که طی آن عراق سعی دارد ایران را در موضع ضعف قرار دهد. این تحلیل من با توجه به شناختی است که از طرف قطری و عراقی و توانایی هر یک دارم.
بیدارمغر توضیح می‌دهد: بعید می دانم طرف قطری تمایلی داشته باشد وارد موضوع ارتباط ما با عراق شود؛ ضمن اینکه عراق هم توان این ارتباط را ندارد. اولا این معامله برای قطر پول چندانی ندارد؛ ثانیا قطر تولیدکننده lng است و مصرف این گاز نیز نیاز به تاسیساتی دارد برای تبدیل مجدد به گاز مصرفی. نصب این تاسیسات به طور میانگین دست‌کم سه سال زمان می‌برد. یعنی حتی اگر اراده این کار هم باشد حداقل سه، چهار سالی دیگر عملیاتی خواهدشد.
او اضافه می‌کند: بنابراین نه برای قطر عاقلانه است که وارد حیطه نفوذ ایران شود و نه توانش را دارد. اصلا وقتی بازار اروپا و آمریکا به روی این کشور باز است چرا باید وارد حیطه ما شود و برای ما مشکل ایجاد کند؟
قطر بازار ترکیه را هم می‌گیرد
محمدعلی صادقی، کارشناس انرژی، آخرین صاحب‌نظری است که ماجرا را از نگاه خودش تحلیل می‌کند. نگاهی که معتقد است ارتباط قطر و عراق نه تنها بازار عراق که بازار ترکیه را هم از ایران خواهد گرفت.
او تصریح می کند: قطر بسیار مایل است که رابطه نزدیکی با ترکیه داشته باشد و تنها مانعش هم سوریه است و گرنه از خاک عراق به راحتی به ترکیه گاز میفرستاد. حالا اگر ارتباط گازی قطر و عراق برقرار شود، قطر رسما سوریه و ایران را کنار زده و از طریق عراق، ترکیه و بعد بازار اروپا را هم برای خود بدست می‌آورد. در واقع عراق در اینجا فتح‌بابی است برای پیشروی گاز قطر.
صادقی می‌افزاید: ایران می توانست مثل روسیه عمل کند و مزیت‌های خود را مورد استفاده قرار دهد چرا که کشور ما نقطه اتصال آسیا و اروپاست. ما می‌توانستیم از این موقعیت سرزمینی خود به خوبی استفاده کنیم ولی اجازه دادیم دیگران از این مزیت ما استقاده کنند و محصولاتان را صادرکنند. در نهایت ما یا متوصل شویم به آن‌ها یا منفعل بمانیم.
به باور این کارشناس عراق شریک تجاری خوب و مستعدی است اما روابط ما با این کشور عموما بر مبنای سیاست بوده است، طبیعتا در چنین شرایطی و با وجود تحریم‌هاسراغ کشورهای دیگر می‌رود.
او عنوان می‌کند: همانطور که گفتم قطر نه تنها عراق که بازار ترکیه را هم می‌گیرد. اولین بار هم نیست که جای ما را می گیرد؛ پیش از این هم در دوران اصلاحات، ما قراردادی با آفریقای جنوبی داشتیم که احمدی‌نژاد با وجود صرف 30 میلیون دلار هزینه آن را متوقف کرد. این کشور هم قراردادش را به قطر برد و قطر با سیاستش بدون اینکه بازار و امکاناتی داشته باشد، جای ایران را پر کرد و در معامله 50 درصد سود برد.
صادقی می‌گوید: در بحث فعلی هم دقیقا همین مسیر را ادامه می‌دهند. قطر هیج امکاناتی برای صادرات ندارد و برای صادرات باید کیلومترها خط لوله بکشد اما ما این امکانات را داریم و سیاستش را نداریم. این سوآپی که حرفش را میزنند یعنی ایران به عنوان تولیدکننده بازارش را از دست بدهد و روی کالای کشور دیگری مانور بدهد. اینطور رضایت دادن به حداقل‌ها باعث می‌شود یکروز کشور از بازار حذف شود.
به باور او اخیرا در ارتباط با سوآپ ترکمنستان و آذربایجان هم اتفاقی مشابه افتاد و بازار ایران در خطر قرار گرفت.
صادقی توضیح می‌دهد: من درباره سوآپ آذربایجان هم از همان ابتدا گفتم که غلط است درحالی که تبلیغات رسانه‌ای زیادی برای آن شد. با این سوآپ حالا ما مجبور شده‌ایم گاز را از ترکمنستان به آذربایجان سوآپ کنیم تا صادرات این کشور را در نهایت تقویت کنیم.
صادقی تاکید می‌کند: سوآپ زمانی مفید است که شما بازارتان را داشته باشید و از تمام ظرفیتتان استفاده کرده باشید، اما تقاضای بازار از طرف شما تکمیل نشده باشد، در این حالت سوآپ کردن مفید است و برای ما درآمد هم دارد اما این درست نیست که تولید خودمان روی دستمان بماند و کالای کشور دیگری را برایش عرضه کنیم.
