چالش رشد قیمت نفت نیز در همین نقطه است. به این معنا که در شرایطی که کشورهای عضو و غیرعضو اوپک به رهبری روسیه برای کاهش ذخایر جهانی نفت و رشد قیمت‌ها تلاش می‌کنند؛ تولیدکنندگان شیل آمریکا بدون اینکه در این ائتلاف حضور داشته باشند، نهایت بهره را از رشد قیمت‌ها می‌برند. این چرخه در نهایت به رشد تولید جهانی نفت به واسطه افزایش تولید نفت شیل آمریکا و ریزش قیمت‌ها منجر می‌شود. به همین علت است که این روزها درباره بهترین نقطه‌ای که قیمت نفت می‌تواند در آن قرار داشته باشد، بحث‌هایی در جریان است.
پیش از این بیژن زنگنه، وزیر نفت کشورمان به‌عنوان وزیری کلیدی در اوپک اعلام کرده بود «اعضای سازمان کشورهای صادرکننده نفت نسبت به رسیدن قیمت نفت خام برنت به بالای ۶۰ دلار بر بشکه مشتاق نیستند زیرا نگران رشد تولید شیل هستند.» به گزارش دنیای اقتصاد، زنگنه در اظهارنظرهای قبلی نیز محدوده ۵۵ دلاری را رقمی اعلام کرده بود که هم می‌تواند کسری بودجه کشورهای وابسته به نفت را جبران کند و هم مانع ورود چشمگیر تولیدکنندگان شیل به بازار شود. در عین حال برخی از کارشناسان عقیده دارند محدوده ۵۰ دلاری برای تولیدکنندگان نفت شیل آمریکا بسیار مناسب است، زیرا آنها به واسطه رشد دانش و تکنولوژی استخراج، موفق به کاهش هزینه‌های تولید شده‌اند.اما با وجود اظهارنظرهای مختلفی که درباره سطح فعلی قیمت نفت وجود دارد؛ به راستی چه قیمتی برای تولیدکنندگان سنتی نفت مناسب است و می‌تواند هزینه‌های آنان را پوشش دهد و در مقابل، تولیدکنندگان نفت شیل در کدام سطوح قیمتی می‌توانند تولیدات خود را با رشدی چشمگیر همراه کنند؟ این سوال در شرایطی وجود دارد که سازمان‌ها و موسسات مختلف اعداد و ارقام متفاوتی برای پوشش هزینه‌های کشورهای تولیدکننده نفت خام و تولیدکنندگان شیل مطرح می‌کنند. این اعداد در حالی مطرح هستند که می‌توانند نقطه‌ای کلیدی برای تعادل بازار جهانی نفت باشند.
تلاش کشورهای نفتخیز برای کاهش وابستگی
کشورهای تولیدکننده نفت در خاورمیانه و حوزه خلیج فارس، اگرچه در حال تلاش برای فاصله گرفتن از اقتصاد وابسته به نفت هستند؛ اما واقعیت‌هایی همچون پرداخت یارانه‌های دولتی به شهروندان یا فراهم نبودن زیرساخت‌های صنعتی در این کشورها از جمله موانعی هستند که همچنان وابستگی آنها به درآمدهای سرشار نفتی را ناگزیر می‌کند. به گزارش بلومبرگ، کشورهای صادرکننده نفت عضو اوپک در سال ۲۰۱۸ برای پوشش هزینه‌های خود به‌طور میانگین نیازمند نفت ۸۸ دلاری هستند. کشورهای بحران‌زده نیجریه، لیبی و ونزوئلا از سایر کشورهای عضو اوپک جدا شده‌اند زیرا این سه کشور به مراتب به نفت گران‌تری نیازمند هستند. کشورهای یاد شده به ترتیب ۱۴۰، ۱۷۰ و ۲۲۳ دلار به ازای هر بشکه نفت نیاز دارند تا از وضعیت بحرانی خارج شوند.
با توجه به میانگین قیمت نفتی که کشورهای عضو اوپک برای تامین نیازهای خود به آن نیاز دارند، می‌توان گفت قیمت فعلی نفت برای آنها محدوده‌ای مناسب است. اما با وجود تهدیدی به نام «شیل آمریکا»، طعم نفت ۷۰ دلاری برای کشورهای وابسته به درآمدهای نفتی چندان شیرین نخواهد بود. از دیگر سو حبابی بودن قیمت‌های فعلی نیز نکته‌ای است که از سوی تحلیلگرانی چون جان کیلداف به آن اشاره می‌شود. این تحلیلگر قیمت ۵۰ تا ۵۵ دلار بر بشکه را بر اساس عرضه و تقاضای فعلی بازار مناسب ارزیابی می‌کند و عقیده دارد «اگرچه بازگشت قیمت به پایین‌ترین نقاطی که در سال ۲۰۱۵ تجربه کرد (یعنی محدوده ۲۷ دلار) محال است اما قیمت‌های فعلی نیز حبابی بیش نیستند.»اما تقلای نفت خام برای لمس قیمت‌های بالاتر، در حالی است که آژانس بین‌المللی انرژی در تازه‌ترین پیش‌بینی خود اعلام کرده «تولید نفت آمریکا در سال جاری میلادی از مرز ۱۰ میلیون بشکه در روز عبور خواهد کرد و تا پایان امسال تولیدات این کشور از عربستان و روسیه به‌عنوان دو تولیدکننده بزرگ نفت پیشی خواهد گرفت.»
بازتاب نفت در بودجه کشورهای نفتخیز
درعین حال نگاهی به قیمت نفت در بودجه این کشورها برای ۲۰۱۸ نشان می‌دهد آنها بودجه خود را بر اساس نفت کمتر از ۷۰ دلار بسته‌اند. با این حال آنطور که آژانس بین‌المللی انرژی قبلا بررسی کرده است، برخی از این کشورها به اعداد و ارقامی بیش از آنچه در بودجه‌هایشان آمده است نیاز دارند تا بتوانند به واسطه آن هزینه‌های خود را پوشش دهند.عربستان یکی از این کشورها است. بر اساس گزارش‌های موجود، بزرگترین تولیدکننده نفت عضو اوپک، بودجه سال ۲۰۱۸ خود را بر اساس نفت ۶۳ دلاری تدوین کرده است. این قیمت در حالی در بودجه سال جاری میلادی عربستان سعودی پیش‌بینی شده است که صندوق بین‌المللی پول پیش از این در گزارشی به نیاز سعودی‌ها به نفت ۷۰ دلاری در سال ۲۰۱۸ اشاره کرده بود. این قیمت پس از گسترش اقدامات عربستان برای کاهش یارانه‌های دولتی و اقدامات این کشور در کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی از سوی IMF اعلام شد. این سازمان بین‌المللی در گزارش سال ۲۰۱۶، نفت ۹۶ دلاری را برای جبران کسری بودجه این کشور پیش‌بینی کرده بود. این نشان می‌دهد عربستان طی این مدت توانسته است وابستگی خود را به درآمدهای نفتی کاهش دهد زیرا در سال ۲۰۱۸ با نفت ارزان‌تری می‌تواند هزینه‌هایش را پوشش دهد. با این حال شرکت خدمات سرمایه‌گذاری آر‌بی‌سی قیمت ۸۳ دلاری را برای پوشش نیازهای عربستان اعلام کرده است.
با توجه به پیش‌بینی‌های مختلف و با توجه به تلاشی که عربستان سعودی برای اجرای طرح کاهش تولید دارد، به نظر می‌رسد قیمت مد نظر این کشور برای هر بشکه نفت خام بیشتر از ۶۳ دلاری باشد که در بودجه این کشور به آن اشاره شده است. در واقع نفت ۷۰ دلاری اگرچه محدوده‌ای خطرناک برای بازار نفت به شمار می‌رود، اما فروش ۵ درصد از سهام آرامکو که قرار است تا پایان سال جاری میلادی رقم بخورد باعث شده عربستان به این قیمت چشم دوخته باشد.عربستان سعودی در بودجه سال جاری میلادی، رشد ۱۲ درصدی درآمدهای نفتی‌اش نسبت به سال گذشته را پیش‌بینی کرده است. در واقع به نظر می‌رسد انتظار کسب ۱۳۱ میلیارد دلار درآمد نفتی از سوی عربستان سعودی، در حالی‌که این کشور به توافق اوپک پایبند است؛ به انتظار برای رشد قیمت نفت باز می‌گردد.سعودی‌ها همچنین انتظار دارند درآمدهای غیرنفتی‌شان در سال جاری میلادی، از ۲۵۶ میلیارد ریال سال ۲۰۱۷ به ۲۹۱ میلیارد ریال در سال ۲۰۱۸ برسد. افزایش درآمدهای غیرنفتی و کاهش وابستگی به پول نفت، یکی از مهم‌ترین چشم‌اندازهای اقتصادی عربستان است که ولیعهد جوان این کشور پیگیر اجرای آن در قالب چشم‌انداز طرح ۲۰۳۰ است. با این حال در میان کشورهای تولیدکننده نفت در خاورمیانه، عربستان در بودجه سال ۲۰۱۸ بالاترین قیمت را برای هر بشکه نفت خام در نظر گرفته است.
عراق و مشکل کسری بودجه
عراق دومین تولیدکننده بزرگ نفت خام در اوپک است. به گزارش بلومبرگ، این کشور قیمت هر بشکه نفت خام را در بودجه سال ۲۰۱۸ خود ۴۶ دلار در نظر گرفته است. این میزان نسبت به آنچه در بودجه سال گذشته اعلام شده بود، چهار دلار رشد داشته است. با این حال از نگاه کارشناسان بودجه امسال عراق، بودجه‌ای شکننده است و به احتمال زیاد با کسری همراه خواهد شد. بر همین اساس است که فعالان اقتصادی این کشور به افزایش درآمدهای غیرنفتی این کشور و کاهش هزینه‌های دولتی تاکید می‌کنند.اما آنطور که گزارش صندوق بین‌المللی پول نشان می‌دهد؛ عراق از جمله کشورهایی است که قیمت نفتی که برای رسیدن به نقطه سربهسری به آن نیاز دارد، پایین‌تر از قیمت بازار در میان‌مدت است. اما برآورد آر‌بی‌سی چیز دیگری می‌گوید. داده‌های این شرکت خدماتی قیمت مورد‌نیاز عراق برای هر بشکه نفت خام را ۸۶ دلار ارزیابی کرده است. عراق با هزینه‌های بسیار زیادی برای مبارزه با گروه‌های تروریستی و بازسازی خرابی‌های ناشی از حضور داعش در این کشور مواجه است.
بی‌نیازی ایران به رشد قیمت نفت
بر‌اساس گزارش‌های موجود، ایران در بودجه سال آینده درآمد ۳۳ میلیارد دلاری را از فروش نفت پیش‌بینی کرده و قیمت نفت را ۵۵ دلار در هر بشکه در‌نظر گرفته است. بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، قیمت‌های سربهسری نفت برای ایران در کنار کشورهای عراق، کویت و قطر، کمتر از قیمت جهانی نفت در سال‌جاری میلادی خواهد بود. طبق این گزارش، قیمت سربهسری نفت برای ایجاد تراز در بودجه ایران در سال ۲۰۱۶ معادل ۴/ ۵۸ دلار در هر بشکه بوده است. این قیمت برای سال ۲۰۱۷ برابر با ۷/ ۵۴ و برای سال ۲۰۱۸ نیز از سوی صندوق برابر با ۲/ ۵۷ دلار پیش‌بینی شده است. اما در گزارش آر‌بی‌سی نفت ۵۲ دلاری برای ایران مناسب ارزیابی شده است. در رده‌بندی این شرکت خدمات سرمایه‌گذاری، در میان تمام کشورهای عضو اوپک، ایران به کمترین قیمت نفت برای پوشش هزینه‌های خود نیاز دارد.
روسیه و نفت ۴۰ دلاری
روسیه که به‌عنوان رهبر کشورهای غیرعضو اوپک در توافق کاهش تولید نقش‌آفرینی می‌کند؛ بودجه سال ۲۰۱۸ را بر اساس نفت حدودا ۴۰ دلاری تدوین کرده است. این میزان از محافظه‌کاری در حالی از سوی روسیه قابل مشاهده است که به‌زعم کارشناسان، رشد اقتصادی این کشور با وجود پیشرفت‌های صنعتی، همچنان به درآمدهای نفتی وابسته است. اما به نظر می‌رسد روسیه برای اینکه در مقابل بدترین سناریوها برای قیمت نفت در سال‌جاری آمادگی داشته باشد، نفت حدودا ۴۰ دلاری را در بودجه خود در نظر گرفته است. در جریان تمدید توافق کاهش تولید در سال ۲۰۱۸ روسیه کشوری بود که بیشترین نگرانی را از ورود قدرتمند تولیدکنندگان نفت شیل در پی رشد قیمت‌ها داشت. نگرانی روسیه در این زمینه با نوسان نفت در محدوده ۷۰ دلار بیشتر نیز شده و واکنش‌هایی از سوی تولیدکنندگان بزرگ نفت در این کشور به همراه داشته است.
شیل چگونه پیشران می‌شود؟
اما کشورهایی مانند ایران، عراق، کویت و قطر در حالی می‌توانند با قیمتی کمتر از آنچه حالا در بازار جهانی نفت جریان دارد، هزینه‌های سالانه‌شان را پوشش دهند که با هزینه تولید چشمگیری برای تولید هر بشکه نفت مواجه نیستند. در همین نقطه می‌توان چرایی نگرانی کشورهای عضو اوپک از رشد قیمت نفت را دریافت. این کشورها در حالی می‌توانند با هزینه‌ای بسیار ارزان به تولید نفت و کسب سود بپردازند که تولیدکنندگان نفت شیل برای ادامه حیات و رشد تولید از مخازن پیچیده‌شان به قیمت هرچه بالاتر نفت نیاز دارند. هرچند طی سال‌های گذشته رشد تکنولوژی به کاهش هزینه‌های تولیدکنندگان شیل منجر شده است، با این حال قیمت‌های فعلی همچنان برای بخشی از این صنعت، توجیهی ندارد.شکست هیدرولیکی (Hydraulic fracturing) یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌های تکنولوژیک در حوزه نفت و گاز به‌شمار می‌رود. این تکنولوژی به شرکت‌های اکتشاف و استخراج این امکان را می‌دهد که در نقاطی به استخراج نفت و گاز بپردازند که به علت پیچیدگی مخازن، تا یک دهه گذشته به آنها دسترسی وجود نداشت. با این حال این تکنولوژی با هزینه‌های زیادی به‌دست آمده است و تمام این هزینه‌ها در قیمت تمام‌شده تولید اثر می‌گذارد.
به این ترتیب واضح است که هزینه تولید هر بشکه نفت خام غیرمتعارف با نفت متعارف تفاوت‌هایی دارد. این تفاوت زمانی پررنگ‌تر می‌شود که بر اساس داده‌های شرکت مشاوره «ریستاد‌انرژی» بدانیم عربستان سعودی برای تولید هر بشکه نفت کمتر از ۹ دلار هزینه می‌کند. این کشور برای عملیات خارج کردن هر بشکه نفت از زیر زمین تنها باید ۵/ ۳ دلار بر بشکه هزینه کند. علت اصلی ارزان بودن هزینه سرمایه‌گذاری در تولید نفت در عربستان، به علت نزدیک بودن منابع نفتی این کشور به سطح زمین بازمی‌گردد. این در حالی است که در کشورهایی مانند نروژ یا انگلستان که دارای ذخایر فراساحلی هستند، هزینه سرمایه‌گذاری برای تولید هر بشکه نفت خام به ترتیب ۷۶/ ۱۳ و ۶۷/ ۲۲ دلار ارزیابی شده است.بر اساس بررسی‌های این موسسه، ایران و عراق نیز می‌توانند با هزینه‌ای حدود ۱۰ دلار بر بشکه نفت تولید کنند. به‌طور کلی هزینه تولید نفت در خاورمیانه و شمال آفریقا ارزان به‌شمار می‌رود. کشورهای نفتخیز در مناطق یاد شده می‌توانند نفت خام را با هزینه‌ای کمتر از ۲۰ دلار بر بشکه به تولید برسانند و این در حالی است که در سراسر دنیا، هزینه تولید نفت‌های متعارف چیزی بین ۳۰ تا ۴۰ دلار بر بشکه است.اما در حالی‌که خاورمیانه به‌عنوان قلب تپنده تولید نفت دنیا سرشار از منابع متعارف نفت خام است، در آمریکای‌شمالی چنین منابعی کمیاب هستند. در واقع وجود منابع غیرمتعارف نفت خام در آمریکا، هزینه‌های حفاری و تولید نفت خام را در این کشور نسبت به خاورمیانه افزایش داده است. هرچند توسعه تکنولوژی حالا دست شیل را برای افزایش تولید باز گذاشته است اما با این حال حفاری عمودی یا استفاده از دیگر روش‌ها، به معنای صرف زمان بیشتر برای دست یافتن به منابع است و زمان بیشتر نیز افزایش هزینه‌ها را به‌دنبال دارد.
بر اساس اطلاعات موجود، گرچه ممکن است هزینه تولید در برخی چاه‌های نفت شیل در طول حیاتشان به رقم ۴۰ دلار بر بشکه نیز برسد، اما بسیاری از منابع بر هزینه بیش از ۶۰ دلاری برای تولید هر یک بشکه نفت خام در چاه‌های عمودی شیل تاکید دارند. این میزان در میدان‌های پیچیده‌تر تا ۹۰ دلار بر بشکه نیز می‌رسد. به این ترتیب اگرچه گفته می‌شود نفت شیل با تکیه به پیشرفت‌های تکنولوژیک می‌تواند در محدوده قیمتی ۵۰ دلار به حیات خود ادامه دهد و رشد تولید نیز داشته باشد؛ اما واقعیت این است که این محدوده قیمتی همچنان برای بسیاری تولیدکنندگان شیل قابل‌قبول نیست و نمی‌تواند ورود قدرتمند آنها به بازار را به همراه داشته باشد. بر همین اساس است که با ورود نفت به محدوده ۷۰ دلار، تولیدکنندگان شیل به آرامی جان دوباره‌ای می‌گیرند و به تعداد دکل‌های حفاری نیز افزوده می‌شود. در چنین شرایطی کارشناسان عقیده دارند تا زمانی‌که توافق کاهش تولید در حال اجرا باشد، افزایش تولید شیل آمریکا محسوس نخواهد بود اما باید دید اوپک و کشورهای همراه آن، تا چه زمانی قادر به ادامه توافق کاهش تولید و پوشاندن ریسک بازگشت شیل خواهند بود؟
