این صحبت‌های رمضانی اما بی‌پاسخ نماند، برات آلبایراک وزیر انرژی ترکیه روز گذشته دوباره در مصاحبه‌یی تلویزیونی و در اظهاراتی که به نوعی پاسخ به صحبت‌های رمضانی به حساب می‌آید، اعلام کرده است که حتی در صورت مشخص نشدن رای دادگاه نیز، تخفیف گازی ایران به ترکیه قبل از زمستان آغاز خواهد شد. در این میان این روزنامه دنبال شفاف‌سازی این مساله سراغ محمدصادق جوکار عضو هیات علمی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی و از برجسته‌ترین پژوهشگران حوزه گاز رفت تا از دیدگاه او در زمینه وضعیت فعلی میان ایران و ترکیه و خوانشی عمیق‌تر از اظهارات مقامات دوطرف آگاه شود.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از تعادل ، این گفت‌وگو علاوه بر پاسخ به این پرسش، به دیدگاه‌های جالب توجه جوکار در زمینه مشخص نبودن استراتژی گاز ایران، عوامل دور‌کننده گاز ایران از اروپا، حلقه مفقوده اجرایی نشدن خط لوله صلح و چند مورد کلیدی دیگر کشیده شد. این کارشناس اقتصاد انرژی اعتقاد دارد اروپا تا حداقل سال 2020 چشمی به گاز ایران نخواهد داشت و اگر مسوولان طرحی برای این صادرات دارند باید طرح آن را برای بعد از این سال برنامه‌ریزی کنند. مشروح این گزارش را در ادامه می‌خوانید.
از ترک‌ها اصرار و از ایران انکار؛ وزیر انرژی ترکیه در یک هفته اخیر دوبار مقابل دوربین‌های تلویزیونی قرار گرفته و به مردم این کشور اعلام کرده است که ایران تا قبل از زمستان به ترکیه تخفیف گازی خواهد داد. تخفیفی که پیش از این حدود آن 13.3 تا 15.8 درصد اعلام شده و تعادل میزان عددی آن را بین 59 تا 71میلیون دلار محاسبه کرده بود. در این بین عزیزالله رمضانی مدیر امور بین‌الملل شرکت ملی گاز در نشست آموزشی وزارت نفت با خبرنگاران اعلام کرد که ایران هیچ مذاکره مستقیمی با ترکیه نداشته و اظهارات وزیر انرژی این کشور گمانه‌زنی ترک‌هاست. اندکی پس از این اظهارنظر خبرگزاری انادولو به فاصله چند روز پس از خبر اول نوشت که برات آلبایراک اعلام کرده است حتی اگر نتیجه دادگاه ایران و ترکیه مشخص نشود، ترکیه مشمول تخفیف گازی خواهد بود.
در این میان حقیقت چیست؟ آیا ترک‌ها به دنبال قرار دادن ایران در عمل انجام شده هستند یا ایران سعی می‌کند با انکار اعمال تخفیف را به تعویق بیندازد؟ محمدصادق جوکار کارشناس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در این باره به «تعادل» می‌گوید: «در محتوای قراردادهای جهانی اصلی با نام «کامله‌الوداد» وجود دارد. طبق این بند که آمره حقوق بین‌الملل است، اگر کشوری در قرارداد خود با یک کشور قیمتی اعلام کرد و سپس در قراردادی دیگر قیمت را به کشور سوم ارزان‌تر داد، کشور دوم می‌تواند، مدعی شود که باید به من هم ارزان‌تر بدهید. این امتیازها نیاز به توافقنامه جدید ندارد و طبق حقوق بین‌الملل به صورت خودکار انجام می‌شود.»
او در ادامه اظهار می‌کند: «ترکیه با اتکا به همین اصل و با اشاره به قراداد کرسنت، ادعا می‌کند که ایران باید گاز را به این کشور ارزان‌تر بدهد، در مقابل البته ادعای ایران این است که قرارداد کرسنت اجرا نشده است. ترکیه همچنین به قراردادهای وارداتی گاز خود با دیگر کشورها مانند روسیه و آذربایجان نیز اشاره می‌کند که قیمتی پایین‌تر از ایران را به این کشور عرضه کرده‌اند.»
عضو هیات علمی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در تشریح دیگر قراردادهای گازی ترکیه می‌گوید: «اکنون قیمت عرضه شده گاز از سوی آذربایجان و روسیه به ترکیه پایین‌تر از ایران است و ترکیه از شرکت گازپروم نیز به صورت دوره‌یی درخواست تخفیف می‌کند. از سوی دیگر اگر به دیگر مراودات گازی منطقه نیز نگاه کنیم، قطر گاز خود را با قیمت 4 دلار در هر میلیون بی‌تی یو به پاکستان فروخته است. این قیمت از طریق فرمولی مرتبط با قیمت نفت تعیین شده به این ترتیب که قیمت گاز در هر سال در این قرارداد معادل 13.3درصد متوسط قیمت برنت در معاملات 3 سال گذشته است.»
داستان دنباله‌دار تخفیف‌خواهی ترکیه
این کارشناس اقتصاد انرژی که تاکنون بررسی‌های عمیق و جدی در مراودات گازی ایران با دیگر کشورها و اساسا بازار جهانی گاز انجام داده است در بخش بعدی صحبت‌های خود می‌گوید: «تا زمانی که شرایط قیمت به شکل فعلی باشد، ایران باید مدام شاهد تقاضای تخفیف ترکیه در این معامله باشد. روسیه که تامین‌کننده 60 درصد گاز مورد نیاز ترکیه است، این تخفیف را اعمال کرده و آذربایجان نیز این رویکرد را داشته است.»
او ادامه می‌دهد: «اگر ایران خواستار این است که در بازار گاز ترکیه جایگاه داشته و اساسا ترکیه این قرارداد را در سال 2021 با ما تمدید کند باید قیمت‌های خود را پایین‌تر بیاورد.»
فشار مصرف‌کننده نهایی روی ترک‌ها
محمدصادق جوکار در پاسخ به این پرسش که چرا مقامات ترک در مدت اخیر در مصاحبه‌های تلویزیونی تخفیف گازی از ایران را قطعی اعلام می‌کنند، می‌گوید: «یک مشکل ایرانی‌ها و ترک‌ها در این است که در ترکیه مصرف‌کننده نهایی از این قیمت تاثیر می‌گیرد و در نتیجه مقامات ترک مجبور به این موضع‌گیری‌ها هستند. مثلا چیزی که از سوی ایران پیشنهاد شده و هیچ توافقی درباره آن صورت نگرفته از سوی ترکیه تحت عنوان توافق اعلام می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «به عنوان مثال ایران می‌گوید که اگر ترکیه ظرفیت خرید گاز خود از ایران را در قرارداد بعدی افزایش دهد، ایران قیمت خود را کاهش خواهد داد. در واقع در حال حاضر تخفیف گازی ایران به ترکیه موکول به قرارداد بعدی شده است. ایران خواستار این است که از افزایش تقاضای گاز ترکیه که از 50میلیارد مترمکعب در سال 2015 به 64.7میلیارد مترمکعب در سال 2025 خواهد رسید، سهمی داشته باشد.»
بازاریابی همسایه از همسایه
عضو هیات علمی موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در جواب این سوال که آیا رویکرد ایران در قبال مبادله گازی با ترکیه از لحاظ منطقی و کارشناسی قابل دفاع است، اظهار می‌کند: «این رویکردها همه در رده شیوه‌های مذاکراتی و بازاریابی قرار می‌گیرند و همه نیز از این ابزارها استفاده می‌کنند. برای مثال روسیه نیز تخفیف 10.25درصدی خود را منوط به خط لوله ترکیش استریم و گذر آن از مرکز ترکیه کرده است. این مشوق‌های قیمتی یکی از شیوه‌های مهم بازاریابی نفت و گاز به حساب می‌آید.»
اما پرسش دیگری که مطرح است، این مساله است موضعی که ایران تاکنون در قبال دعوای گازی ترکیه اتخاذ کرده چه اندازه در افزایش سهم ایران از بازار گاز این کشور در آینده اثر خواهد داشت؟ آیا اقدامات ایران اقدام‌هایی مناسب به حساب می‌آیند یا برعکس ترکیه را از ایران دورتر و به سمت دیگر نقاط مانند رژیم صهیونیستی متمایل می‌کند؟ جوکار در این باره می‌گوید «در ابتدا باید دانست که در بازاریابی با کشورهای مختلف در حوزه گاز تنها مولفه‌های اقتصادی تاثیرگذار نیستند. برای مثال در مورد پاکستان مشکل به هیچ‌وجه قیمت نیست و چالش اصلی دخالت عربستان در پاکستان و نزدیکی نواز شریف به سعودی‌هاست. به همین واسطه تا زمانی که چالش‌های میان ایران و عربستان در منطقه وجود داشته باشد، قرارداد با پاکستان به جایی نخواهد رسید.»
او ادامه می‌دهد: «در مورد ترکیه نیز اختلاف نظر این کشور با سوریه با ایران در کنار اختلاف ایران و عربستان، ترک‌ها را از افزایش حجم مبادلات گازی با ایران بازداشته است. ترکیه حتی در دوره اختلافات شدید خود با روسیه و پیش از عذرخواهی اردوغان از پوتین، باز هم پیشنهاد جدی برای افزایش واردات گاز از ایران را مطرح نکرد. سایه اختلاف ایران و عربستان حتی بر این قرارداد نیز مشاهده می‌شود.»
این کارشناس اقتصاد انرژی می‌افزاید: «از سوی دیگر در مورد ترکیه بیان این نکته مهم است که ایران و روسیه اولویت واردات گاز ترکیه نیستند. ترکیه برای تامین نیازهای داخلی خود به آذربایجان چشم دارد و ایران و روسیه را به چشم مقاصد ترانزیتی می‌نگرد.»از دیدگاه جوکار بر تمام این مولفه‌ها باید این نکته را نیز اضافه کرد که در مراوده با ایران، ترک‌ها خودخواهانه عمل کرده و خواستار این هستند که ایران گاز را صرفا به آنها فروخته و ترکیه خود بازاریابی این گاز در اروپا را انجام دهد. آنها با استفاده از استراتژی «برتری معبر بر منبع» به ایران می‌گویند که شما گازتان را به ما فروخته و ما خود با اروپا تعامل خواهیم کرد.
راهی حداقل 5 ساله برای رسیدن به قاره سبز
اما اساسا این پرسش که امکان صادرات گاز ایران به اروپا از لحاظ منطقه‌یی و با توجه به حضور رقیبی مانند روسیه تا چه حد فراهم است خود پرسشی بنیادین به حساب می‌آید. پرسشی که جوکار آن را با دسته‌بندی عوامل مثبت و منفی سهم‌یابی ایران از بازار گاز اروپا به خوبی تشریح می‌کند. او در این زمینه می‌گوید: «در شرایط کنونی 2 الی 3 اتفاق رخ داده و مولفه‌هایی به وقوع پیوسته که به ضرر ایران است. اگر بخواهیم مولفه‌های مثبت را بیان کنیم هنوز ایده تنوع‌سازی مجاری تامین گاز در اروپا وجود دارد، آذربایجان در حوزه خزر منابع گازی زیادی ندارد، ترکمنستان در رژیم حقوقی دریای خزر با مشکل مواجه است، خط لوله‌های شمال آفریقا با مشکلات امنیتی مواجه بوده و در نهایت نیز پایین آمدن قیمت گاز تولید از منابع غیرمتعارف را کاهش داده است. این عوامل زمینه را برای اینکه ایران بتواند در بازار گاز اروپا سهم به دست آورد، فراهم کرده اما عواملی نیز به ضرر ایران در این معامله رفتار می‌کنند.»
جوکار در تشریح عوامل منفی اظهار می‌کند: «نخستین عامل در این زمینه عدم مشخص بودن استراتژی دقیق گازی ایران است. ایران هنوز نمی‌داند چه مقدار گاز در اختیار دارد و می‌خواهد با این مقدار دقیقا چه کاری انجام دهد؟ در میان دولتی‌ها عده‌یی با صادرات از طریق خط لوله موافق هستند، عده‌یی طرفدار ال ان جی بوده و عده‌یی دیگر اساسا مخالف صادرات بوده و خواهان تزریق گاز به میادین نفتی، به کار‌گیری در صنعت پتروشیمی و این‌گونه مصارف داخلی به حساب می‌آیند.»او تصریح می‌کند:«اکنون ایران باید استراتژی منسجم براساس دیدگاه علمی و مدل‌سازی‌های دقیق مشخص کند تا بتواند از عوامل موجود به سود خود بهره ببرد.»
این کارشناس موسسه مطالعات بین‌المللی انرژی در ادامه صحبت‌های خود می‌گوید: «از طرف دیگر عامل دومی نیز در کمرنگ شدن امید ایران به بازار اروپا نقش دارد، اتفاق‌های به وقوع پیوسته در برداشته شدن موانع سیاسی در راه تعاملات تجاری با اتحادیه اروپا در پی برجام کمتر از حد انتظار بوده و در واقع هنوز چیزی که بتواند نقشی جدی در این زمینه ایفا کند، رخ نداده
است.»او سومین و آخرین عامل را نیز این‌گونه تشریح می‌کند:«سومین مانع نیز این است که روسیه توانسته رابطه خود با اروپا را به نوعی «احیا» کند. این کشور با تکیه بر عادی‌سازی رابطه با اوکراین تا حدودی زمینه‌های قبلی برای عدم تمایل اتحادیه اروپا به واردات گاز از روسیه را کاهش داده و از طریق چند برنامه که یکی از آنها ترکیش استریم است، قصد افزایش صادرات دارد.»
جوکار در نهایت اظهار می‌کند:«ایران تاکنون از عوامل به سود خود استفاده نکرده است و در نهایت تا حداقل سال 2020 اروپا نگاه خاصی به گاز ایران نخواهد داشت. باید منتظر ماند و دید تا آن زمان برای مثال پروژه شاه دنیز 2 آذربایجان به کجا می‌رسد؟ وضعیت امنیت خط لوله‌های شمال آفریقا چه خواهد بود و در نهایت در آن زمان چه عواملی در بازاریابی گاز اروپا دخیل خواهند بود؟ در واقع اگر مسوولان می‌خواهند که به اروپا چشم بدوزند، بهتر است برنامه‌های خود را برای بعد از آن سال طرح‌ریزی کنند.»
