به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از تعادل ، مسوولان مزیتهای این سرشماری را دقت بالا، سرعت بالا، دسترسپذیرتر بودن خانوارها برای پاسخ به سوالات، کمتر شدن ضریب خطا و همچنین کاهش هزینههای مالی، زمانی و انسانی عنوان کردهاند. هرچند سابقه استفاده از رسانههای دیجیتال (تبلت) به سرشماری کشاورزی 1393 برمیگردد، اما این اعتماد به رسانه و دعوت مردم به حضور در فضای مجازی برای نخستینبار بود که صورت میگرفت.
این تجربهیی گرانقدر است که دولت میتواند آن را برای کارهای بزرگ دیگری همچون انتخابات هم به خدمت بگیرد؛ اما آیا این سرشماری بدون ضعف برگزار شد؟ این مقاله نقدی است در جهت اصلاح رویه و پوشش کاستیهای اجرای سایر برنامههایی که در این سطح و به این شیوه برگزار میشود. پرواضح است که اجرای برنامهیی ملی همچون سرشماری مبتنی بر سیاستگذاری و برنامهیی راهبردی بوده است.
نقاط ضعف سرشماری
ریاستجمهوری به استناد ماده (۴) قانون مرکز آمار در تاریخ 15/06/95 فرمان هشتمین سرشماری را صادر کرد. سرشماری از 3 مهرماه 1395 شروع و در 1 آذرماه پایان پذیرفت. تفاوت این سرشماری با دورههای قبل، نحوه اجرای آن بود. سرشماری در دو مرحله اجرا شد؛ مرحله نخست اینترنتی (از 3 مهر تا 30 مهر) و مرحله دوم حضوری (از 28 مهر تا 2 آذر).
در فاصله زمانی 28 مهر تا 30 مهر ثبتنام اینترنتی و مراجعه حضوری توأمان در حال برگزاری بود.
در این سرشماری با توجه به ضریب نفوذ اینترنت، پیشبینیشده بود 35 تا 40درصد مردم بهصورت اینترنتی ثبتنام کنند. با فرض تحقق این هدف و مشاهده نقشههای هوایی، سازمان آمار از تعداد نیروی انسانی و تدارکات لازم برای مراجعه حضوری کاست.
نتایج اولیه حاکی از عدم استقبال از ثبتنام اینترنتی و عدم تحقق هدف اولیه بود. برآوردهایی که با توجه به نقشههای هوایی صورت گرفت نادرست از آب درآمد، زیرا در عملیاتی میدانی مشخص شد که در مسافتهایی که بین مکانها روی سطح دوبعدی لحاظ شده، توپوگرافی و پراکندگی مناطق در نظر گرفته نشده است و نتیجه این مساله، فشار مضاعف بر تعداد کم آمارگیران برای پوشش نواحی بود.
در شهرهای بزرگ، مشارکت در سرشماری اینترنتی بسیار کم بود و در نواحی روستایی، اساسا دسترسی وجود نداشت یا اینکه نامناسب بود. درواقع ضریب دسترسی به اینترنت را ضریب کلانشهرهایی مثل تهران افزایش داده بود. برخی نواحی روستایی نهتنها دسترسی به اینترنت نداشتند بلکه خط تلفن آنها هم WLL بود، یعنی خطوطی که در حال حاضر امکان اینترنت و ارسال و دریافت فاکس را ندارند.
از سوی دیگر سایت سرشماری در آغاز ورود مراجعان، با ترافیک مواجه شد و در روزهای اولیه در ساعاتی از روز از دسترس خارج بود، مسالهیی که با پشتیبانی وزارت ارتباطات و فناوری و در اختیارگذاری سرورهای آنها تا حدی حل شد؛ به این ترتیب آستانه بالاتر رفت و تحمل بار ترافیکی بیشتر شد، اما بازهم در ساعاتی از روز دسترسی دشوار یا غیرممکن بود.
فضای رسانهیی کشور، پیش از اجرای طرح، زمینهسازی مناسب برای مشارکت را خلق نکرد. در حین اجرا هم درصد پایینی از برنامههای رسانهیی به امر سرشماری اختصاص یافت که بیشتر آنها هم در حد خبر یا تبلیغاتی کمرنگ بود. لازم بود پیش از اجرای طرح، مسوولان سرشماری با دعوت از اصحاب رسانه آنها را دعوت به همکاری کنند تا آنها فضای ذهنی مطلوبی برای اجرا فراهم آورند.
مشوقهایی هم که برای سرشماری اینترنتی در نظر گرفته بودند، مخاطبان را اقناع نکرد تا در فاز نخست همکاری موردنظر را انجام دهند، ازاینرو زمان ثبتنام اینترنتی دو بار تمدید شد. نخست از 24 مهر تا 27 مهر و در مرتبه دوم از 27 مهر تا 30 مهر. این موضوع آنجا به عنوان مساله طرح شد که در فاز نخست، پیامهایی با این مضمون ارسال و تکرار میشد که این زمان تمدید نخواهد شد.
تمدید زمان ثبتنام اینترنتی، حتی با توجه به استقبال مردم، باورمندی به گفتههای فرستنده پیام را کاهش داده و این امر را القا میکرد که برنامه سرشماری زمانبندی ثابتی ندارد. تاثیر این تمدیدهای مکرر در درازمدت، عادت دادن یا عادت کردن مردم است و بایستی در دیگر طرحهای ملی انتظار همچنین برخوردی را داشته باشیم.
از سوی دیگر، مشوقهای ثبتنام اینترنتی یا مناسب نبودند یا محقق نشدند. در کنار جایزه قرعهکشی 10میلیون ریالی که برای خانوادهها در نظر گرفته شده بود، اختصاص 500جایزه 10 میلیون ریالی فقط برای معلمان فعال در سرشماری اینترنتی (با اذعان به زحماتی که آنها در این سرشماری کشیدند) و حذف دیگر گروههای فعال همچون دهیاران، متصدیان مخابرات و بهورزان ایجاد شبهه کرده و باعث نارضایتی شد. جایزه 2 گیگابایت اینترنت رایگان برای خانوادههایی که در ثبتنام اینترنتی شرکت کردند از سوی شرکت مخابرات داده نشد و شرکتهای خصوصی خدماتدهنده اینترنت هم با وجود اهدای حجم آن را باز پس گرفتند.
حال اینکه بازخورد این مسائل چه خواهد بود، امری است که باید در آینده ارزیابی شود، اما باید حرفهای متولیان امر محقق میشد تا باعث مشارکت آتی مردم در دیگر طرحهای ملی شود. اعتماد و باورمندی مردم به دولت و دولتمردان، مسالهیی نیست که در صورت از دست رفتن بهآسانی قابلبرگشت باشد.
در سرشماری، هرچند هدف اصلی و اولیه گردآوری آمار و اطلاعات از کل جمعیت کشور، بهمنظور شناخت ویژگیهای جمعیتی و مسکن، تهیه اطلاعات موردنیاز برای برنامهریزیهای توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و فراهم آوردن چارچوبهای مناسب برای آمارگیریهاست، سرشماری را به عنوان یک ظرفیت اشتغال موقت هم نگریستهاند، اما کاهش تعداد افراد دخیل در این کار (تقریبا به یکششم) از پتانسیل کارآفرینی سرشماری کاست. درجایی که تعداد افراد انسانی بسیار است استفاده از فناوری باید بااحتیاط باشد. مثلا میشد این افراد حذفشده را در کارهای تبلیغاتی به خدمت گرفت تا مساله اطلاعرسانی با قدرت بیشتری بهپیش میرفت.
در متن فرمان ریاستجمهوری در خصوص اطلاعرسانی و حساسیتهای امر اینگونه آمده بود: «بهمنظور اجرای موفقیتآمیز امر، کلیه دستگاههای اجرایی کشور تسهیلات لازم برای اطلاعرسانی عمومی و ترغیب مردم را فراهم کرده و کارکنان خود را به شرکت در سرشماری اینترنتی ملزم کنند»؛ اما برای روابطعمومیهای سرشماری در سطوح شهرستانی، افرادی از فرمانداریها به خدمت گرفته شدند تا وظیفه اطلاعرسانی و روابطعمومی سرشماریها را بر عهده گیرند (به درخواست سازمان برنامهوبودجه و با معرفی افراد از سوی فرمانداریها).
این افراد، امر تبلیغات و اطلاعرسانی را در کنار کارهای روزمره و دیگر وظایف محوله انجام میدادند. همین مساله از توان و قدرت مانور تبلیغاتی روابطعمومیهای سرشماری میکاست. این موضوع خود را در آنجا بهصورت مساله نشان داد که هدف اولیه پیشبینی کرده بود 40 درصد از مردم در ثبتنام اینترنتی مشارکت کنند و نقش حساس روابطعمومیها تحقق این امر بود.
در این سرشماری، در حوزه فنی، تصمیم بر استفاده از امکانات و ظرفیت استانها و شهرستانها (ادارات دولتی) بود. مراکز استانی و شهرهای بزرگ با کمبود فضا (برای کار و اسکان) و امکانات (خودرو، رایانه، دستگاه فاکس و...) مواجه نبودند اما در شهرستانهای کوچک امکان فراهمسازی آنها با مشکل مواجه بود، به عنوان نمونه نواحی کوهستانی نیازمند خودرو مناسبی بود تا افراد آمارگیر یا کارشناسان فنی را به حوزههای موردنظرشان ببرد که در شهرستانهای کوچک به تعداد کافی در دسترس نبود.
در خصوص سرشماری اماکن نظامی و انتظامی هم حساسیتهایی بود. پیش از انجام سرشماری هماهنگی لازم صورت گرفت اما در هنگام اجرا کار بهکندی پیش میرفت. ارگانهای نظامی حساسیتهای خاص خودشان را داشتند. آیا فردی که برای کاری موقت به خدمت گرفتهشده و گزینش آنهم در همان حد بوده، صلاحیت دریافت اطلاعات و آمار اماکن نظامی (مخصوصا در مناطق مرزی) را دارد؟ سرشماری اماکن نظامی در دورههای قبل هم به همین شیوه بوده است، اما انجام این کار مخصوصا در مناطق مرزی و با توجه به شرایط منطقه نیازمند تجدیدنظر است.
29 سوال سرشماری بدون توجه به پهنه سرزمینی ایران و خردهفرهنگها (اقوام و مذاهب) طرحشده بودند. یکپارچگی سرزمینی به معنی نفی تفاوتها نیست. توجه به تفاوتها و نگاه به آن به عنوان ظرفیتهای بالقوه، از اصول اولیه توسعه است. چنانچه در طرحی ملی به وسعت و پشتوانه سرشماری تفاوتها دیده نشده، لحاظ تفاوت یا باید بهصورت جداگانه بررسی شود یا اینکه نادیده انگاشته شود؛ که در هر دو صورت مقرونبهصرفه نیست و تبعات روانی مساله هم در جای خودش آسیبزننده است.
راهکارها
با در نظر گرفتن جمیع جوانب راهکارهای ذیل میتواند به پوشش نقاط ضعف یا کاستیهای سرشماری یاری رساند:
1. بهروز کردن نقشههای هوایی سازمان نقشهبرداری و غنیسازی نقشهها با دادههای مکانی پیش از آغاز کار
2. تهیه پیوست فرهنگی جهت ارزیابی موانع و ظرفیتهای مشارکت جوامع شهری و روستایی شهرستانها
3. انتقال محل خدمت کارمندان دیگر دستگاهها به سازمان آمار در زمان سرشماری برای حداکثر بهرهوری
4. تشکیل گروه تبلیغات پیش از آغاز و در زمان سرشماری در سطوح مختلف جهت جلب مشارکت و حفظ ظرفیت کارآفرینی سرشماری
5. افزایش ضریب واقعی دسترسی به اینترنت با پوشش نواحی کمتر برخوردار در نواحی شهری و روستایی
6. طراحی سناریوی رسانهیی جهت فراهمسازی فضای ذهنی پیش از آغاز کار با شرکت جراید و رسانهها
7. اعطای پاداش متناسب با فعالیت به بدنه اجرایی سرشماری و تحقق وعدههای دادهشده در زمان سرشماری جهت اعتمادآفرینی عمومی
8. توجه به امکانات و تجهیزات شهرستانها و پوشش کاستیها با امکانات مراکز استان یا از محلی خاص
9. گزینش و آموزش کارمندانی از دستگاههای دولتی جهت سرشماری امکان نظامی با توجه به حساسیتها
لحاظ تفاوتهای محلی و خردهفرهنگهای پهنه سرزمینی در طرح سوالات سرشماری جهت پرهیز از دوبارهکاری و افزایش غنای اطلاعات به دست آمده.
مختار جعفری
کارشناس ارشد علوم ارتباطات، کارشناس سیاسی-انتظامی فرمانداری شهرستان سروآباد