به نقل کلینیک تخصصی پا امید زانوی ضربدری یا ژنووالگوم عارضه‌ای است که در طی آن، زانوهای فرد مبتلا در هنگام راه رفتن با یکدیگر برخورد می‌کنند. در بسیاری از موارد، افراد مبتلا به زانوی ضربدری در زمان کنار هم قرار دادن پاها نمی‌توانند کف پاهای خود را جفت کنند. ظاهراً خانم‌ها بیشتر از آقایان از این عارضه رنج می‌برند. کج بودن خفیف پاها مشکل خاصی ایجاد نخواهد کرد ولی در موارد شدید زانوی ضربدری فرد باید تحت معاینه و درمان پزشکی قرار بگیرد. نوزادان معمولاً با پا پرانتزی زاده شده و تا سنین 18 تا 24 ماهگی نیز این حالت در پاهای آن‌ها وجود خواهد داشت. حال زمانی که آن‌ها شروع به راه رفتن می‌کنند زانوهای آن‌ها به دلیل ضعف در پاها به طرف داخل خم می‌شود. درنتیجه به عارضه‌ی زانوی ضربدری مبتلا می‌شوند که این عارضه تا سنین 5 تا 6 سالگی باقی خواهد ماند. تا این سن ساختار طبیعی پا در اکثر کودکان وجود خواهد داشت. با این حال ممکن است در برخی از افراد مشکلاتی وجود داشته باشد که این افراد به منظور جلوگیری از مشکلات طولانی مدت نیازمند رسیدگی پزشکی خواهند بود.
نحوه تشخیص و درمان زانوی ضربدری
پزشک در مورد سلامتی و رشد کودک از شما سؤال کرده و پاهای او را معاینه می‌کند. در صورتی که زانوی ضربدری تنها در یک پا وجود داشته باشد و یا شدت این عارضه زیاد بوده یا کودک شما نسبت به سن خود کوچک باشد، پزشک از عکس برداری با اشعه‌ی ایکس استفاده خواهد کرد.
در مورد زانوی ضربدری مزمن، روش‌های درمانی شامل طیف وسیعی از گزینه‌ها می‌باشند که در این میان می‌توان به تغییر در سبک زندگی، استفاده از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، بریس، ورزش درمانی و فیزیوتراپی اشاره کرد. در مواردی که مدیریت آن‌ها دشوار باشد ممکن است انجام عمل جراحی لازم باشد.
علت ضربدری شدن زانو در کودکان و بزرگسالان چیست؟
ژنووالگوم یا زانوی ضربدری ممکن است در نوزادان امری طبیعی باشد ولی در صورت باقی ماندن این حالت در پاهای کودک و یا در صورت بروز آن در سنین بالاتر، می‌تواند نشان دهنده‌ی عارضه‌های دیگری در بدن باشد. زانوی ضربدری ممکن است دلایل متعددی داشته باشد. اکثر موارد این عارضه ناشی از رشد هستند که در طی آن افراد همراه با این عارضه زاده شده و عارضه نیز با گذشت زمان تشدید می‌شود. وارد شدن آسیب به صفحه‌ی رشد کودک نیز می‌تواند منجر به بروز این عارضه شود. کمبود ویتامین D و پدیده‌ی کوزن (Cozen) یا بدشکلی والگوس نیز دو مورد از دلایل اصلی بروز زانوی ضربدری در بین کودکان می‌باشند. برخی از علل اصلی که ممکن است در سنین بزرگسالی منجر به ابتلای فرد به زانوی ضربدری شوند عبارت‌اند از:
- سوء تغذیه: برخی از کمبودهای غذایی مثل نرمی استخوان، اسکوروی یا استئومالاسی می‌توانند بر روی رشد استخوان‌ها تأثیر گذاشته و منجر به بروز زانوی ضربدری شوند.
- آسیب فیزیکی: در صورتی که آسیبی به استخوان ساق پای شما که نقش مهمی در رشد ایفا می‌کند وارد شود و یا این استخوان دچار شکستگی شود، ممکن است به زانوی ضربدری مبتلا شوید. زانوی ضربدری در اثر آسیب به استخوان ساق ممکن است تنها یک پای فرد را درگیر کند.
- عفونت استخوان: برخی از عفونت‌های استخوان مثل استئومیلیت ممکن است منجر به بروز زانوی ضربدری در فرد شوند.
- عارضه‌های ژنتیکی: برخی از عارضه‌های ژنتیکی نادر نیز می‌توانند منجر به بروز عارضه‌ی زانوی ضربدری شوند. درنتیجه احتمال ارثی بودن این عارضه نیز وجود دارد.
- بیماری‌های مفصلی: زانوی ضربدری ممکن است در اثر برخی از عارضه‌های خاص مفصلی که در اثر استئوآرتریت و آرتریت روماتوئید ایجاد می‌شوند نیز بروز پیدا کند.
- اضافه وزن: اضافه وزن می‌تواند الگوی راه رفتن شما را تحت تأثیر قرار داده و منجر به ضربدری شدن زانوها گردد.
- فلج عضلات نیم وتری یا نیم غشایی از مجموعه عضلات همسترینگ.
این عارضه چه نشانه‌هایی دارد؟
این عارضه در نوزادان و کودکان قبل از سن مدرسه بیشترین شیوع را دارد و ممکن است با رشد کودک به صورت خود به خودی از بین برود. در صورتی که زانوی ضربدری در سنین بالاتر نیز باقی ماند برخی از علائم واضح آن عبارت‌اند از:
- خم شدن پاها به سمت داخل و به هم چسبیدن زانوها
- احساس درد در پا و زانو
- دور شدن کف پاها از یکدیگر
- ناراحتی و دشواری در راه رفتن و لنگیدن
- احساس درد در اثر هر حرکت پا
- تغییر در الگوی راه رفتن
- تغییر در حالت طبیعی بدن
راه تشخیص این مشکل چیست؟
درجه‌ی ضربدری بودن زانو را می‌توان با استفاده از شاخص زاویه Q مشخص کرد. برای مشخص کردن این زاویه یک خط مستقیم از خار خاصره فوقانی قدامی (ASIS) به وسط کشکک زانو و از کشکک زانو به وسط برجستگی استخوان درشت نی کشیده می‌شود. در خانم‌ها زاویه‌ی Q باید کمتر از 22 درجه در حالت صاف بودن زانو و کمتر از 9 درجه در حالتی که زانوی با زاویه‌ی 90 درجه خم شده است باشد. در آقایان زاویه‌ی Q باید کمتر از 18 درجه در حالت صاف بودن زانو و کمتر از 8 درجه در زمان خم کردن زانو با زاویه‌ی 90 درجه باشد. میزان عادی زاویه‌ی Q در آقایان 12 درجه و در خانم‌ها 17 درجه می‌باشد.
بهترین راه برای درمان ژنووالگوم (پای ضربدری) چیست؟
روش درمان زانوی ضربدری بدون انجام عمل جراحی تا حد زیادی به علت بروز عارضه بستگی خواهد داشت. در صورتی که زانوی ضربدری شما به دلیل مشکلات ساختاری مثل بدشکلی‌های استخوانی ایجاد شده باشد، روش‌های درمانی بدون جراحی احتمالاً کارایی نخواهند داشت.
با این حال اگر زانوی ضربدری شما در اثر یک عارضه‌ی سلامتی یا ضعف عضلانی ایجاد شده باشد، احتمال زیادی وجود دارد که بتوان بدون نیاز به عمل جراحی این عارضه را درمان کرد. ازجمله روش‌های درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بررسی بدشکلی و مشاوره به والدین
این کار به عنوان اولین اقدام در جهت درمان ژنووالگوم فیزیولوژیک (طبیعی) در کودکان زیر 6 سال با زاویه والگوس کمتر از 15 درجه انجام می‌شود.
کاهش وزن
اگر ضربدری شدن پاها در اثر وزن زیاد فرد باشد، کاهش وزن می‌تواند به درمان این عارضه کمک کند. باور بر این است که اضافه وزن می‌تواند منجر به عارضه‌ی زانوی ضربدری شود البته برای تأیید کامل این مطلب تحقیقات بیشتری مورد نیاز خواهد بود.
همچنین ثابت شده که زانوی ضربدری در افرادی که به اضافه وزن دچار هستند نسبت به افراد دیگر شدت بیشتری دارد.
کمبود ویتامین
درمان عارضه‌هایی که منجر به زانوی ضربدری شده‌اند می‌تواند بهترین روش برای درمان این مشکل بدون انجام عمل جراحی باشد.
یکی از این عارضه‌ها نرمی استخوان نام دارد و به دلیل کمبود ویتامین D ایجاد می‌شود. درمان این عارضه ساده بوده و سلامت استخوان‌ها پس از آن می‌تواند به درمان زانوی ضربدری کمک کند.
یکی دیگر از عارضه‌های ناشی از کمبود ویتامین که منجر به زانوی ضربدری می‌شود اسکوروی نام دارد. این عارضه به دلیل کمبود ویتامین C رخ می‌دهد. هردوی این عارضه‌ها با مکمل‌های ویتامین D یا ویتامین C و یا انجام تزریقات یا رعایت رژیم‌های غذایی مناسب درمان خواهند شد.
بریس
روش‌های درمانی بدون جراحی مثل بریس در صورتی که عارضه‌ی شما در اثر بیماری‌های مفصلی مثل آرتروز زانو ایجاد شده باشد مؤثر خواهند بود. آرتروز زانو معمولاً باعث کشیدن و منقبض شدن برخی از رباط‌ها خواهد شد که زانوی ضربدری را ایجاد می‌کنند. در صورتی که انقباض این رباط‌ها مثل رباط طرفی داخلی (MCL) و رباط طرفی خارجی (LCL) شدید باشد ممکن است استفاده از بریس تأثیر چندانی نداشته باشد.
درمان بدون جراحی زانوی ضربدری به انعطاف پذیری مفصل با وجود بدشکل شدن آن بستگی خواهد داشت. یکی از بریس هایی که در صورت انعطاف پذیر بودن رباط‌های زانو می‌تواند به شما کمک کند، بریس آنلودر است.
فیزیوتراپی و ورزش درمانی
اگر زانوی ضربدری در اثر ضعف عضلان دور کننده (ابداکتور) ران ایجاد شده باشد، استفاده از برخی تمرینات فیزیوتراپی می‌تواند به درمان این عارضه کمک کند. بالا بردن پا، پرس زانو، اسکات روی دیوار و خم کردن همسترینگ ازجمله مؤثرترین تمریناتی هستند که برای درمان زانوی ضربدری باید به طور منظم انجام شوند. با تمرین کردن و تقویت عضلات دور کننده می‌توانید با گذر زمان این مشکل را حل کرده و از برخورد زانوها با یکدیگر در هنگام راه رفتن جلوگیری کنید.
عمل جراحی
در موارد شدید عارضه، انجام عمل جراحی روش مناسبی برای درمان زانوی ضربدری می‌باشد. عمل جراحی معمولاً در موارد زیر توصیه می‌شود:
- دشواری زیاد در هنگام راه رفتن
- فاصله‌ی بین قوزک دو پا بیش از 10 سانتیمتر باشد
- پای شما خم شده و باعث زانودرد شدید شده است
عمل جراحی برای زانوی ضربدری دو نوع است:
- رشد کنترل شده: در این روش یک صفحه‌ی کوچک درون زانو قرار داده می‌شود که روند رشد را اصلاح خواهد کرد. این نوع از جراحی برای کودکانی که در سنین رشد قرار دارند توصیه می‌شود.
- استئوتومی: استئوتومی نوع دیگری از عمل جراحی برای درمان زانوی ضربدری است. در این روش، استخوان پا بریده شده و به طور صحیح در محل مناسب قرار داده می‌شود تا بدین ترتیب زاویه‌ی زانو اصلاح گردد.
سؤالات متداول
برخی از سؤالات رایج درباره زانوی ضربدری عبارت‌اند از:
اثر این عارضه بر روی مچ پا، زانو و لگن چه خواهد بود؟
زانوی ضربدری علاوه بر مفاصل ران می‌تواند بر روی مچ پا و زانوها نیز تاثیرگذار باشد. این مشکل در پا می‌تواند باعث افزایش فشار و درد جلوی پا شود چراکه استخوان کشکک در وسط پا قرار نگرفته است. مچ پا نیز تحت فشار زیادی قرار می‌گیرد تا کف پا را به طور صاف روی زمین نگه دارد. مچ و کف پا برای جبران بدشکلی زانوها در طی این عارضه تحت فشار زیادی قرار می‌گیرند که معمولاً منجر به درد در مچ پا خواهد شد. چرخش غیرطبیعی مفصل ران نیز معمولاً در اثر زانوی ضربدری اتفاق می افتد و می‌تواند منجر به درد مفصل ران شود. این مشکل باید تشخیص داده شده و با استفاده از عمل‌های جراحی مخصوص تحت درمان قرار بگیرد.
فردی علاوه بر زانوی ضربدری به مشکلات لگن و کمر نیز مبتلا شده است. آیا ارتباطی میان این مشکلات وجود دارد؟
زانوی ضربدری می‌تواند منجر به درد در کمر در زانو، لگن شود. همچنین اصلاح این عارضه می‌تواند درد را از بین ببرد. در صورتی که بیمار اضافه وزن داشته و به زانوی ضربدری مبتلا باشد، کاهش وزن می‌تواند در مورد درد لگن و کمر به او کمک کند. زانوی ضربدری معمولاً با تفاوت طول دو پا در ارتباط است. تفاوت در طول دو پا معمولاً منجر به درد لگن و کمر می‌شود. اصلاح این مشکل می‌تواند به تسکین درد بیانجامد. برای درمان مناسب این عارضه، به پزشک مراجعه کنید.(بر گرفته از سایت ستون فقرات کلینیک امید)
آیا عمل جراحی زانوی ضربدری در افراد بالای 20 سال قابل انجام است؟
بله، عمل جراحی زانوی ضربدری از نظر سنی محدودیتی ندارد. تکنیک جراحی مورد استفاده ممکن است بسته به سن فرد متفاوت باشد. کودکان می‌توانند با کمک گرفتن از دوره‌ی رشد خود و با انجام عمل جراحی جزئی این مشکل را برطرف کنند. بزرگسالان می‌توانند با انجام استئوتومی بر روی زانو این مشکل را برطرف کنند. بیماران مسن‌تر مبتلا به آرتروز معمولاً از عمل جراحی تعویض زانو استفاده کرده و هر دو مشکل را با درصد موفقیت بالا برطرف می‌کنند. مهم است که برای استفاده از روش‌های درمانی مناسب، با پزشک مشورت کنید.
آیا ممکن است زانوی ضربدری با گذشت زمان تشدید شود؟
این بدشکلی در برخی از موارد تشدید می‌شود. در کودکان، این بدشکلی با رشد فرد بدتر خواهد شد. در صورت ابتلای فرد به آرتروز با تخریب بیشتر مفصل این عارضه نیز پیشرفت می‌کند. در بزرگسالان، ممکن است رباط داخلی زانو دچار کشیدگی شده و بدشکلی‌های شدیدتری را ایجاد کند.
