توزیع نامتعادل جمعیت در ایران ناشی از عوامل گوناگون طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی است به گونه ای که شمار جمعیت ایران از غرب تا شرق و از شمال تا جنوب روند کاهشی دارد که این مساله بیش از هر چیز از از عوامل محیطی و منابع خاکی و آبی موجود در این مناطق ناشی می شود. بر پایه آخرین سرشماری نفوس و مسکن در سال 1395، تراکم جمعیت در تهران 10 هزار و 555 تن بر کیلومتر مربع اعلام شد. این میزان در سال 1385، برابر با 829 تن بود.
به گزارش اقتصاد آنلاین به نقل از ایرنا، مسئولان دولتی بارها تراکم جمعیتی را تهدیدی برای پایتخت عنوان کرده اند که عمده دلیل آن در مهاجرت بی رویه طی سال ها 90 تا 95 ریشه دارد. در این مدت حدود یک و نیم میلیون نفر به جمعیت تهران اضافه شده، این در حالی است که قوانینی برای کاهش مهاجرت به استان وجود ندارد و هر فرد و خانواده هر لحظه که تصمیم گرفت می تواند به پایتخت مهاجرت کند. گذشته از پیامدهای اقتصادی تمرکز جمعیتی در تهران، چالش های اجتماعی این مساله از چند منظر قابل بررسی است:
1- تفاوت میان تهرانِ کنونی با «طهران قدیم» از زمین است تا آسمان. شهری که پیش ترها به واسطه قرار گرفتن در دامنه کوه ها و دارا بودن باغ های فراوان به خوش آب وهوایی معروف بود اکنون با هاله ای خاکستری و صدای بوق اتومبیل ها و موتورسیکلت احاطه شده است. پایتخت، اکنون در دهه 90 با انبوهی از مشکلات زیست محیطی دست و پنجه نرم می کند. تراکم جمعیت، فشار بر بهره برداری از منابع را افزایش داده است. نمونه هایی مانند آلودگی هوا، آلودگی صوتی، تامین آب شرب، فرونشست زمین، تخریب باغ ها، کمبود سرانه فضای سبز، تولید بالای زباله، نبود مدیریت یکپارچه پسماند و هجوم حیوانات موذی مانند موش، سفیدبالک ها و غیره را در سال های اخیر لمس کرده ایم. این مشکلات زیست محیطی جدا از تخریب زیست بوم ها و اکوسیستم های جانوری و گیاهی شهر تهران، بر سلامت روان و جسم ساکنان نیز اثر گذاشته است.
هجوم جمعیت به تهران به واسطه تمرکز مراکز سیاسی و اقتصادی در دو دهه اخیر اگرچه این شهر را از نظر طولی و عرضی وسعت بخشید و تا اندازه ای زیرساخت ها و امکانات رفاهی را ارتقا بخشید اما ادامه این روند نگرانی های عمیقی نسبت به منابع زیست محیطی و آب و هوای تهران ایجاد کرده است. تامین آب شرب شهروندان و کاهش سطح آب سدها به دلیل تغییرات اقلیمی و کمبود بارش از اصلی ترین معضلات است. این در شرایطی است که مصرف آب در ایران دو ونیم برابر متوسط جهانی است. از این رو، اصلاح الگوی مصرف اصلی ترین اولویت های زیست محیطی برای شهر تهران به شمار می رود. آلودگی هوا نیز مشکلات جبران ناپذیری بر سلامت شهروندان بر جای گذاشته است.
2- افزایش و تراکم جمعیت یک منطقه به دلیل یک دست نبودن خرده فرهنگ و هنجارها از میزان کنترل اجتماعی و امنیتی می کاهد. از این رو، شرایط برای بروز درگیری میان افراد و خشونت های فیزیکی و کلامی بیشتر مهیا است. افراد به دلیل نبود یا کمبود نظارت های امنیتی، کنترل رفتار و هنجارمندی خاصی را احساس نکرده و نظام اجتماعی و رفتاری آنها بر پایه مجموعه ای پیچیده از رفتارها و روابط شکل می گیرد. جای خالی یا کمبود کنترل های رسمی یا غیررسمی بستر را برای بروز آسیب های اجتماعی مانند انواع بزهکاری و جرم، جنایت، قاچاق، اعتیاد و طلاق فراهم می سازد. از این رو ساکنان مناطق متراکم از جمعیت، بیشترین آسیب های رفتاری و اجتماعی را به خود اختصاص داده اند.
3- به خطر افتادن سرمایه اجتماعی در جامعه با ترکیب های گوناگون فرهنگی و اجتماعیِ ناشی از تراکم جمعیت، از دیگر آسیب هایی است که تهران را تهدید می کند. آنچه اکنون جلوه هایی از آن را در گوشه گوشه پایتخت می بینیم؛ کاهش همکاری و مشارکت های اجتماعی، رشد بی انگیزگی، تقلیل حس تفاهم و همدردی، اخلال در روابط فردی و اجتماعی، افزایش فردگرایی و هر آنچه که بر پیکره همبستگی و انسجام خدشه وارد می سازد، هم اکنون در حال ریشه دواندن در رفتار و روابط شهروندان تهرانی است.
4- کاهش سطح رفاه و امکانات شهری دیگر آفت تراکم جمعیت در پایتخت است. جاگیری جمعیت در سکونتگاه ها و مناطق بیش از ظرفیت و زیرساخت های احداث شده در آن مناطق، افزون بر افزایش بار ترافیکی، برخوردهای اجتماعی و کاهش سلامت روان؛ افراد را در فقر امکاناتی، رفاهی و حتی بهداشتی قرار داده است. بر پایه آمارها زیرساخت های تهران بر اساس جمعیتی حدود 9 میلیون نفر برنامه ریزی شده است. در حالی که بر پایه آخرین سرشماری سال 1395 در حال حاضر 12 میلیون و 800 هزار نفر جمعیت ثابت تهران است. این میزان جدا از جمعیتی ورودی غیرساکن به تهران در طول روز است. تراکم جمعیت در تهران دسترسی شهروندان به امکانات تفریحی و فرهنگی مانند شهربازی، پارک، مراکز خرید، سینما یا تئاتر را نیز محدود ساخته است.
5- رشد حاشیه نشینی در سایه ورود بی ملاحظه جمعیت از روستاها و شهرستان ها به تهران نیز مشکلات عمیق و گسترده شهری را باعث شده است. این وضعیت در تهران به گونه ای است که اکنون نه تنها حال حاشیه نشینان به دلیل گرفتار شدن در انواع مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خوب نیست بلکه بار زیادی از چالش ها را به تهران تحمیل کرده است. رشد حاشیه نشینی و هشدار نسبت به آن در سال های گذشته از اصلی ترین نگرانی های مسئولان شهری و دولتی بوده است. در شرایطی که که هنوز در قوانین، برنامه و طرح ها از راهکارهای کوتاه مدت و فوری برای کنترل مهاجرت به تهران یا کاستن تمرکز سیاسی و اقتصادی از پایتخت به خبری به گوش نمی رسد.
تهران خاکستری و شلوغ فعلی محصول دستکاری طرح جامع و تفصیلی شهر است که با تراکم فروشی و صدور مجوز ساخت طبقه های اضافه، بیش از ظرفیت خود جمعیت و صنایع پذیرفته است. بدانیم که تهران شهری فاقد طرح های جامع و تفصیلی نیست بنابراین به نظر می رسد سوء مدیریت شهری و نبود نظارت های قانونی عامل اصلی چنین وضعیتی است که در صورت کنترل نشدن آینده ای مبهم، انتظار پایتخت و پایتخت نشینان را می کشد.
