ایران تماشاچی تجارت با همسایه‌های شرقی

به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از فرهیختگان، در هفته‌های اخیر چندیـن اتــفاق قابل ‌تامل در حوزه روابط سیاسی و اقتصادی ایران با کشورهای منطقه رخ ‌داده است. هرچند اظهارات نامتعارف رئیس‌جمهور ترکیه، ورود نخستین قطار تجاری ترکیه به چین و واکنش‌های مقامات افغانستانی به شیطنت رسانه‌ای که در مصاحبه وزیر امور خارجه کشورمان رخ داد، تبدیل به جنجالی‌ترین اخبار رسانه‌های داخلی و خارجی شدند، اما در کنار این موضوعات، افتتاح خط ریلی خواف-‌هرات و همچنین افتتاح دومین مرز تجاری بین ایران و پاکستان با عنوان مرز «ریمدان» و زمینه‌سازی برای تکمیل مرز سوم بین دو کشور موضوعات بسیار مهمی بودند که در اخبار دیده نشدند. در این گزارش به اهمیت موضوع گسترش روابط تجاری با دو کشور افغانستان، ظرفیت‌های دوجانبه و کم‌وکیف روابط دوجانبه ایران با دو کشور پرداخته‌ایم. این گزارش به‌خوبی نشان می‌دهد چرا طی چند سال اخیر همه شیطنت‌ها متوجه روابط ایران و افغانستان شده، گسترش روابط با پاکستان چرا و چگونه می‌تواند مکمل توسعه مناطق شرقی ایران از جمله سیستان‌وبلوچستان شود. همچنین درخصوص موضوع دور زدن ایران با قطار ترکیه-چین نیز این موضوع قابل‌ طرح است که با تکمیل خطوط ریلی ایران-افغانستان، اساسا دور زدنی به آن شدت که در رسانه‌ها مطرح‌شده، در کار نخواهد بود.

مختصری درمورد افغانستان

جمهوری اسلامی افغانستان با مساحتی در حدود 652 هزار و 230 کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر 37 میلیون‌نفر (در پایان سال 2019)، 34 استان و 400 شهرستان دارد. اقتصاد افغانستان با حجم تولید ناخالص داخلی 20 میلیارد و 367 میلیون دلاری خود در سال 2019،  به‌لحاظ اندازه و مقیاس اقتصاد در رتبه 114 جهان قرار داشته و برپایه شاخص برابری قدرت خرید (ppp) نیز در رتبه 96 جهان قرار دارد. تورم پایین یکی از ویژگی‌های بارز اقتصاد این کشور است، به‌طوری‌که طبق آمارهای بانک مرکزی افغانستان (د افغانستان بانک) تا قبل از شیوع ویروس کرونا در جهان یعنی تا پایان سال 2019 نرخ تورم کل در این کشور کمتر از 2 درصد، تورم اقلام خوراکی حدود 3 درصد و تورم غیرخوراکی نیز کمتر از یک درصد بوده است. در سال‌جاری و پس از شیوع ویروس کرونا، نرخ تورم کل تا پایان اکتبر نزدیک به 6 درصد، تورم اقلام خوراکی 9.7 درصد و تورم غیرخوراکی‌ها نیز حدود2.4 درصد بوده است. حدود 41 درصد از تولید ناخالص داخلی افغانستان مربوط به بخش خدمات، 21 درصد مربوط به بخش حمل‌ونقل، 18 درصد دراختیار بخش کشاورزی، 11 درصد مربوط به بخش ساختمان، 7.3 درصد دراختیار تولیدات صنعتی و 0.6 درصد نیز مربوط به بخش معدن است. ازجمله بخش‌های بسیار مهم اقتصاد افغانستان، بخش زراعت است، به‌طوری‌که حدود 70 درصد از مردم افغانستان در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و بیشتر در مزارع زراعتی مشغول کار هستند و 61 درصد خانوار‌ها درآمد‌شان را از بخش زراعت به‌دست می‌آورند.

تجارت 7.5 میلیارد دلاری افغانستان

براساس آمارهای ارائه شده در وب‌سایت سازمان ملی آمار و اطلاعات افغانستان ((NSIA، حجم کل تجارت خارجی این کشور در سال 2019 حدود 7 میلیارد و 500 میلیون دلار بوده که از این رقم 6/6 میلیارد دلار مربوط به واردات این کشور و 864 میلیون دلار نیز مربوط به صادرات بوده است. در مجموع تجارت خارجی افغانستان (واردات و صادرات)، پاکستان در رتبه اول، ایران در رتبه دوم و چین نیز در رتبه سوم قرار دارند.

در حوزه واردات، طی 10 سال اخیر واردات این کشور از حدود 4 میلیارد دلار به 6/6 تا 7 میلیارد دلار در سال‌های اخیر رسیده است. در سال 2019 نیز از کل واردات 6/6 میلیارد دلاری این کشور، نزدیک به 2.4 میلیارد دلار آن یا معادل 36 درصد از کل واردات افغانستان از بازار ایران تامین شده است. پس از ایران، چین با سهم 17.5 درصدی در رتبه دوم و پاکستان نیز با سهم نزدیک به 16 درصدی در رتبه سوم قرار دارند. قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، هند و مالزی نیز از دیگر شرکای حاضر در بازار افغانستان هستند.

در بخش صادرات نیز، صادرات این کشور طی سال‌های 2009 تا 2019 از حدود 403 میلیون دلار به 864 میلیون دلار رسیده است. گرچه حجم صادرات این کشور اندک است، اما اولا تامین نیاز داخلی از اولویت‌های دولت افغانستان بوده و ثانیا درگیری‌های داخلی بسیاری از فرصت‌های سرمایه‌گذاری به‌ویژه در بخش‌های صنعتی، صنایع تکمیلی و کارخانه‌ها در این کشور را از دولت و مردم این کشور سلب کرده است.

در بخش صادرات، از کل صادرات 864 میلیون دلاری این کشور در سال 2019، حدود نیمی از صادرات افغانستان به هند بوده و این کشور خریدار 410 میلیون دلار از کالاهای افغانستان بوده است. پس از هند، پاکستان با واردات 298 میلیون دلاری خود در رتبه دوم قرار داشته، چین نیز با واردات 31 میلیون دلاری خود جایگاه سوم را به خود اختصاص داده و کشورهای ایران، ترکیه، امارات و عراق نیز هر کدام کمتر از 3درصد کالاهای صادراتی افغانستان را خریداری کرده‌اند. براساس آمارهای ارائه شده از سوی بانک مرکزی افغانستان (د افغانستان بانک)، اقلام اصلی واردات این کشور شامل 38 درصد اقلام مصرفی، حدود 35 درصد مربوط به اقلام سرمایه‌ای، 15 درصد مربوط به نفت و روغن‌ها و 12 درصد نیز مربوط به اقلام صنعتی است. در بخش صادرات نیز، 51 درصد از اقلام صادرات این کشور مربوط به نباتات طبی، 35 درصد مربوط به اقلام موادغذایی، 10 درصد مربوط به پشم و چرم و 4 درصد نیز مربوط به قالی و فرش است.

گفته شد که از کل واردات 6/6 میلیارد دلاری افغانستان در سال گذشته، حدود 36 درصد آن از ایران وارد شده و کشورمان رتبه اول صادرات به افغانستان را دارد. بررسی آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد طی یک دهه اخیر حجم صادرات ایران از حدود یک میلیارد و 378 میلیون دلار در سال 1389 در دو سال به قله 2 میلیارد و 902 میلیون دلار در سال 1391 و به قله 2 میلیارد و 948 میلیون دلار در سال 1397 رسیده است. این ارقام سهم ایران از واردات افغانستان را به 40 درصد نیز رسانده است. به هر حال این میزان در سال 1398 حدود 2 میلیارد و 361 میلیون دلار و در 9ماهه سال جاری نیز حدود یک میلیارد و 700 میلیون دلار بوده است(در 8ماهه حدود 1.5 میلیارد دلار). طی این مدت واردات ایران نیز از 12 میلیون دلار در سال 1389 به 10 میلیون دلار در سال گذشته رسیده و در 8ماهه امسال نیز کمتر از دو میلیون دلار بوده است. البته در برخی سال‌ها واردات کشورمان از افغانستان تا 36 میلیون دلار(سال 92) نیز رسیده است.

این نکته قابل ذکر است که پایین بودن واردات ایران عمدتا مربوط به حجم پایین صادرات افغانستان و سهم اندک پتانسیل‌های صادراتی این کشور به ایران بوده است، به‌طوری که حجم صادرات افغانستان طی یک‌دهه اخیر به بیش از 900 میلیون دلار نرسیده و در سال 2019 نیز حدود 864 میلیون دلار بوده است. به نظر می‌رسد با اقداماتی که این کشور به همراه ایران و دیگر کشورها در حوزه کسب‌وکارهای کوچک و بنگاه‌های متوسط و کوچک طی چند سال اخیر انجام داده، سهم سبد صادراتی به ایران افزایش یابد.

مواد سوختی، حلال‌ها و رقیق‌کننده‌های آلی، هیدروکربورهای حلقوی، فرآورده‌های نفت یا روغن‌های معدنی قیری، محصولات ساختمانی، سیمان، لوازم برقی، میله‌های آهنی یا فولادی، آرد، روغن‌های خوراکی، انواع خودرو، قطعات خودرو، شیرینی و شکلات، فرآورده‌های لبنی، صابون و مواد شوینده، کاغذ و مقوا، رب گوجه‌فرنگی، پلاستیک و مصنوعات پلاستیکی، پوشاک و الیاف مصنوعی ازجمله اقلام عمده وارداتی افغانستان از کشورهای مختلف ازجمله ایران، پاکستان، هند و تاجیکستان است. میوه و مغز خشکبار، فرش دستباف، پشم، پنبه و انواع سنگ‌های قیمتی نیز ازجمله اقلام صادراتی افغانستان به کشورهای مختلف جهان ازجمله ایران است.

 فرصت‌های همکاری ایران با افغانستان

براساس مطالعاتی که در سازمان توسعه تجارت ایران انجام شده، در بلندمدت با بیشتر شدن شرکای تجاری افغانستان، پتانسیل 1.6 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در این کشور وجود دارد. پتروشیمی و اقلام نفت پایه در رتبه اول، محصولات شیمیایی و سلولزی در رتبه دوم، برق و الکترونیک در رتبه سوم، شیرینی و شکلات و فرآورده‌های غلات در رتبه سوم، مواد و صنایع معدنی فلزی در رتبه چهارم و صنایع تبدیلی نیز در رتبه پنجم پتانسیل‌های صادراتی ایران به افغانستان قرار دارند. مواد معدنی و صنایع غیرفلزی، میوه و تره‌بار، خودرو، قطعات ماشین‌آلات صنعتی، صنایع نساجی و پوشاک، محصولات لبنی، گیاهان دارویی، لوازم خانگی و خشکبار نیز از دیگر پتانسیل‌های صادراتی کشورمان به بازار افغانستان در بلندمدت است.

درخصوص افغانستان نیز اگر به تفکیک بخش‌های اقتصادی نگاهی به تولیدات این کشور داشته باشیم، می‌توان چشم‌انداز روشنی را برای حضور پرقدرت‌تر کالاهای افغانستانی در ایران ترسیم کرد. در بخش کشاورزی محصولات عمده کشاورزی این کشور شامل گندم، انواع میوه، خشکبار، پشم گوسفند، پوست گوسفند، پوست بز و زعفران است. فرصت‌های همکاری در بخش کشاورزی افغانستان می‌تواند برنامه‌ریزی فرآوری مشترک محصولات کشاورزی، فعالیت‌ها در حوزه‌های دامداری، شیلات و پرورش طیور، ارائه خدمات فنی و مهندسی کشاورزی و تامین ماشین‌آلات و تجهیزات ارائه خدمات در حوزه‌های دانش‌بنیان اعم از فعالیت‌های مرتبط کشاورزی و تامین نهاده‌ها، فعالیت در حوزه‌های نگهداری(انبار و سردخانه)، بسته‌بندی و بازارسازی برای محصولات کشاورزی حضور در پروژه‌های حوزه آبیاری شامل تامین تجهیزات و اجرای پروژه‌ها باشد. کشت‌های مشترک محصولات کشاورزی و سرمایه‌گذاری در بخش صنایع تکمیلی بخش کشاورزی این کشور برای حضور بیشتر محصولات کشاورزی افغانستان در ایران می‌تواند زمینه مشترک برای همکاری دوجانبه باشد.

در بخش صنعت، براساس اطلاعات انجمن صنایع افغانستان جمعا در سراسر افغانستان حدود 921 کارخانه فعالیت دارند. این صنایع عمدتا ازجمله صنایع کوچک و متوسط به‌حساب می‌آیند. منسوجات و پوشاک، سیمان، کفش، محصولات غذایی، انواع نوشیدنی‌ها، آب معدنی، مواد شوینده و فرش دستباف ازجمله اقلام تولیدات صنعتی افغانستان است. برنامه‌ریزی برای حضور در حوزه صنایع کوچک و متوسط خدمات فنی و مهندسی در حوزه صنایع اعم از فنی و مشاوره، تامین مواد اولیه موردنیاز صنایع و مشارکت دوجانبه در بخش‌های صنعتی از فرصت‌های همکاری دوطرفه است. در حوزه انرژی زمینه‌های مشترک برای همکاری بسیار بیشتر و دست یافتنی‌تر است.

در بخش معدن، افغانستان ازجمله غنی‌ترین معادن را در منطقه و جهان دارد. معادن مس، آهن، طلا و نقره، ذخایر نفت و گاز، نمک، سنگ مرمر، گوگرد، سرب و روی، تالک، آلومینیوم و عناصر کمیاب نظیر اورانیوم، برلیم، لیتیم، تنتالیم و نیوبیم و... ازجمله مواد معدنی این کشور است. ارائه خدمات فنی و مهندسی در حوزه معدن اعم از فنی(اکتشاف، استخراج و فرآوری)، تامین تجهیزات استخراج، همکاری مشترک در حوزه معدن، تدوین دوره‌های آموزشی مشترک همکاری در زمینه اکتشافات مشترک، ایجاد شرکت مشترک فرآوری محصولات معدنی و صادرات مجدد محصولات در مناطق ویژه یا آزاد به‌ویژه منطقه آزاد چابهار ازجمله زمینه‌های مشترک برای فعالیت دوجانبه است.

یک ردیف بودجه افغانستان در مورد ایران

پس از 14 سال، حدود دو هفته پیش راه‌آهن خواف- هرات با حضور برخی از مسئولان دو کشور افتتاح شد. ساخت این خط ‌آهن که چندین سال به دلایل امنیتی متوقف شده بود، سرانجام با افتتاح 148 کیلومتر از این خط ۲۱۸ کیلومتری در قالب ۳ قطعه به اتمام رسید. هرچند در سال اول جابه‌جایی 300 هزار مسافر و 3میلیون تن بار در این مسیر پیش‌بینی شده، اما براساس چشم‌انداز طرح، دستیابی به جابه‌جایی ۵ میلیون تن بار و یک میلیون نفر مسافر را تا ۱۴۲۰ در نظر گرفته است. به گفته وزیر راه و شهرسازی کشورمان، راه‌آهن خواف – هرات مرکز ثقل اتصال کریدور جاده ابریشم و کریدورهای منطقه اکو و کریدور تراسیکاست. همچنین براساس نقشه‌های منتشر شده این راه‌آهن در مرزهای شرقی خراسان رضوی، افغانستان را از طریق شبکه ریلی ایران و ترکیه به اروپا متصل خواهد کرد. همچنین افغانستان با اتصال به شبکه ریلی ایران علاوه‌بر اروپا به بنادر جنوبی این کشور و مرزهای ریلی با کشورهای آسیای مرکزی، قفقاز و حتی کشور عراق متصل می‌شود. همچنین اگر مسئولان افغانستانی پروژه را به مزارشریف متصل کنند، بعد از آن یک کریدور ریلی به ازبکستان تشکیل خواهد شد. اما وجه دیگر افتتاح این خط ریلی، اتصال افغانستان به خط ریلی خط چابهار-زاهدان و اتصال این کریدور تا بندر چابهار است که برآورد می‌شود در صورت تکمیل خطوط داخلی ایران، زمان و هزینه حمل‌ونقل در این مسیر حداقل به میزان ۲۰ درصد کاهش خواهد یافت.

درخصوص اهمیت خط ریلی خواف- هرات کمی توضیح داده شد، اما نکته جالب توجه و دارای اهمیتی که این روزها درحال رخ دادن است، اینکه در بودجه سال 1400 افغانستان که اخیرا وزارت مالیه آن را منتشر کرده، در ذیل اولویت‌های این سند، ردیفی جهت اتصال لوله نفت و گاز از ایران به افغانستان وجود دارد. اتصال افغانستان به کشورهای همسایه از طریق خط آهن و زیرساخت‌ها از دیگر ردیف‌های جالب توجه در بودجه سال آینده افغانستان است که نشان می‌دهد آینده روابط اقتصادی دو کشور ایران و افغانستان می‌تواند ابعاد بسیار مهمی داشته باشد.

540 هزار اتباع افغانستانی در ایران شاغل هستند

شیطنت‌ها و جوسازی‌های اخیر درمورد روابط حسنه ایران و افغانستان تازگی ندارد و چندسالی است محور غربی-عربی با محوریت آمریکایی‌ها، رژیم صهیونیستی و عربستان سعودی تلاش دارند روابط ایران با کشورهای منطقه ازجمله عراق و افغانستان را که مقاصد بزرگ صادراتی کشورمان (عراق رتبه دوم و افغانستان رتبه پنجم مقاصد صادراتی ایران) به‌شمار می‌روند، دچار تنش کنند. درخصوص روابط تجاری دوطرف ایران و افغانستان بحث شد، اما جا دارد در اینجا به همه کسانی که تلاش دارند با شیطنت روابط ایران و افغانستان را دچار التهاب کنند، چندمورد آمار و ارقام را یادآوری کنیم. این ارقام به‌خوبی نشان می‌دهد جمهوری اسلامی ایران با همه مشکلات ناشی‌از تحریم‌های ظالمانه آمریکا و غربی‌ها، همچنان با جان و دل پذیرای شهروندان افغانستانی است.

برای نمونه، براساس آمارهای رسمی مرکز آمار ایران تعداد جمعیت اتباع سایر کشورها از 928 هزار نفر در سال 1365 به حدود یک میلیون و 700 هزار نفر تا سال 1398 رسیده است. همچنین از کل اتباع غیرایرانی، بیش از 95 درصد آنها را اتباع افغانستانی تشکیل می‌دهند و کمتر از پنج درصد نیز مربوط به سایر کشورها ازجمه عراق، پاکستان، ترکیه و غیره است. همچنین آمارهای وزارت کار کشورمان نشان می‌دهد از کل جمعیت غیرایرانی، حدود 24 درصد در سن کمتر از 15 سال، 74 درصد در سن 15 تا 64 سال و کمتر از 2.5 درصد نیز بالاتر از 65 سال هستند. این ارقام بدین معنی است که بخش بزرگی از مهاجران به کشورمان در سن کار و فعالیت قرار دارند.

از کل افراد در سن کار 561 هزار نفر از آنان جزء جمعیت فعال (شاغل و بیکار) و مابقی جزء جمعیت غیرفعال ازجمله 127 هزار محصل، 394 هزار نفر خانه‌دار، 4300 نفر افراد دارای درآمد بدون کار و 34 هزار نفر نیز سایر هستند. همچنین نرخ بیکاری درحالی در بین ایرانی‌ها حدود 10 درصد است که این میزان در بین غیرایرانی‌ها کمتر از 4 درصد ذکر شده است.

براساس این آمارها، از کل شاغلان غیرایرانی که تعداد آنها 539 هزار شاغل (دارای مدارک هویتی) ذکر شده، 498 هزار نفر مرد و حدود 40 هزار نفر نیز زن هستند. البته به‌نظر می‌رسد تعداد افراد غیرایرانی شاغل بیش از این ارقام باشد، چراکه فقط در سال‌های 1397 و 1398 به‌ترتیب 48 هزار نفر و 37 هزار نفر اتباع شاغل غیرمجاز در کارگاه‌های کشور شناسایی شده است.  

ظرفیتی به اندازه 220میلیون نفر

در هفته گذشته با حضور مسئولان رسمی جمهوری اسلامی ایران و پاکستان، مرز ریمدان در شهرستان دشتیاری و در ۱۲۰ کیلومتری بندر مهم چابهار، افتتاح شد. پس از مرز میرجاوه، مرز ریمدان به عنوان دومین مرز رسمی برای تجارت بین ایران و پاکستان فعال شده که پیش از این مانند پیشین، کوهک و جالق به صورت بازارچه فعال بوده است. به گفته وزیر راه و شهرسازی کشورمان، به‌زودی با همکاری دولت پاکستان سومین مرز با عنوان «پیشین» افتتاح می‌شود که با راه‌اندازی این مرز رسمی مبادلات تجاری و بازرگانی و سهولت در رفت‌وآمد مردم ایران و پاکستان به‌ویژه مرزنشینان دو کشور افزایش خواهد یافت. برای فهم اهمیت افزایش تعاملات تجاری با پاکستان باید قدری در خصوص وضعیت جمعیتی، اقتصاد کلان و روابط تجاری این کشور توضیح دهیم.

براساس گزارش‌های رسمی دولت پاکستان، در حال حاضر این کشور با بیش از 220 میلیون نفر جمعیت در رتبه پنجم جهان پس از کشورهای چین، هند، آمریکا و اندونزی قرار دارد. این جمعیت بازار بزرگ مصرفی را ایجاد کرده که هرچند در بخش کشاورزی تولیدات پاکستان علاوه بر مصارف داخلی، در سبد صادراتی نیز قرار گرفته‌اند، اما در سایر بخش‌های بازار پاکستان ظرفیت‌های قابل‌توجهی را برای تجارت دوجانبه با ایران و سایر کشورهای همسایه فراهم کرده است. پاکستان با تولید ناخالص داخلی نزدیک به 318 میلیارد دلاری خود رتبه 41 جهان در حجم تولید و در شاخص برابری قدرت خرید نیز رتبه 24 جهان را دارد. پاکستان با انقلاب سبز و تکنولوژیکی که از دهه 1970 در بخش کشاورزی آغاز کرده، ازجمله تولیدکنندگان بزرگ محصولات کشاورزی شامل برنج و گندم و دیگر محصولات است. این کشور در سال‌های گذشته به اندازه نزدیک به دوبرابر کشورمان گندم تولید کرده است (14میلیون تن در ایران در مقابل 26 میلیون تن در پاکستان).

یک بازار 62 میلیارد دلاری

براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی بانک مرکزی پاکستان، در سال 2009 مجموع واردات کالا و خدمات این کشور حدود 39 میلیارد دلار شامل 31.6 میلیارد دلار کالا و 7.5 میلیارد دلار نیز خدمات بوده است. در سال 2019 رقم کل واردات این کشور به 62 میلیارد و 300 میلیون دلار نزدیک شده که از این میزان، نزدیک به 53 میلیارد دلار آن کالا و حدود 9.5 میلیارد دلار نیز واردات خدمات است. ازجمله اقلام وارداتی پاکستان از جهان شامل نفت، روغن، قیر، محصولات نفتی، گاز مایع و روغن پایه است. همچنین عمده اقلام صادراتی پاکستان نیز برنج نیمه آسیاب‌شده، پوشاک مردانه، پنبه و تجهیزات آشپزخانه است. درمورد روابط با ایران نیز، ازجمله اقلام صادراتی به ایران شامل برنج، دانه کنجد، قوطی جعبه، گلابی، حیوانات مولد نژاد خاص و... است. اقلام صادراتی کشورمان به پاکستان نیز شامل قیر نفت، هیدروکربورهای گازی، روغن‌های سبک، پرویان مایع و سبزیجات غلاف‌دار خشک شده، مصالح ساختمانی، مواد غذایی، لوازم آشپزخانه، لوازم آرایشی و بهداشتی، خشکبار، سنگ، ظروف، لوازم یدکی ماشین‌آلات و... است.

پتانسیل 16 میلیارد دلاری برای ایران

براساس مطالعاتی که در سازمان توسعه تجارت ایران انجام شده، در بلندمدت با بیشتر شدن شرکای تجاری پاکستان، پتانسیل 16 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در این کشور وجود دارد. پتروشیمی و اقلام نفت پایه در رتبه اول، میعانات گازی در رتبه دوم، مواد و صنایع معدنی در رتبه سوم، محصولات شیمیایی و سلولزی در رتبه چهارم، برق و الکترونیک در رتبه پنجم و خودرو قطعات ماشین‌آلات نیز در رتبه ششم ازجمله مهم‌ترین پتانسیل‌های صادراتی ایران به پاکستان هستند. مواد معدنی و صنایع غیرفلزی، صنایع نساجی و پوشاک، صنایع تبدیلی، لوازم خانگی و خشکبار نیز از دیگر پتانسیل‌های صادراتی کشورمان به بازار پاکستان در بلندمدت هستند. اما علاوه بر کالا، خدمات به ویژه بخش گردشگری و خدمات حمل‌ونقل نیز از دیگر بخش‌های حضور ایران در بازار پاکستان است. همکاری‌های مشترک در تولیدات کشاورزی، ارائه متقابل خدمات فنی و مهندسی و مشاوره در حوزه تولیدات کشاورزی از دیگر موارد همکاری‌های مشترک است. هر چند در سال‌های اخیر برخی‌ها بندر گوادر پاکستان را به عنوان رقیب بندر چابهار معرفی کرده‌اند اما  به نظر می‌رسد بخش مهم همکاری‌های دوطرف می‌تواند در چابهار اتفاق بیفتد که در سال‌های اخیر همکاری در این حوزه مورد توجه کشورهای منطقه ازجمله هند و افغانستان قرار گرفته است. بازار پاکستان در کنار 62 میلیارد دلار ظرفیتی که دارد، به‌واسطه غلبه بخش غیررسمی، زمینه‌های زیادی را برای دور زدن تحریم و همکاری‌های اقتصادی با ایران دارد.

تجارت 1.5 میلیارد دلاری ایران و پاکستان

گفته شد واردات کالا و خدمات پاکستان بیش از 62 میلیارد دلار است. بدون در نظر گرفتن بخش خدمات، سال گذشته پاکستان نزدیک به 53 میلیارد دلار کالا از کشورهای مختلف وارد کرده است که براساس آمارهای رسمی گمرک ایران، کل صادرات ایران به این کشور در سال 98 حدود 1/1 میلیارد دلار و در هشت ماهه امسال نیز حدود 590 میلیارد دلار بوده است. همچنین میزان واردات ایران از پاکستان نیز از حدود 382 میلیون دلار در سال 1389 به 410 میلیون دلار در سال گذشته رسیده است. رشد ناچیز واردات ایران از پاکستان شاید به این دلیل است که برخلاف واردات، صادرات این کشور چندان سبد پر و باپتانسیل بالایی نیست، چراکه صادرات پاکستان طی 10 سال اخیر از حدود 25 میلیارد دلار در سال 2010 به 21 میلیارد دلار در سال 2019 رسیده است. به نظر می‌رسد ناچیز بودن حجم صادرات این کشور از یک طرف برمی‌گردد به حجم زیاد جمعیتی که تقریبا جمعیت بالغ بر 2.6 برابر ایران است. به هرحال پاکستان در زمینه پوشاک، محصولات پنبه‌ای، کشباف یا قلاب‌باف و برخی از محصولات کشاورزی دارای مزیت صادراتی است که می‌توان بخشی از نیازهای کشور را در این حوزه از بازار این کشور تهیه کرد.در مجموع حجم تجارت دوجانبه 1.5 میلیارد دلاری از این منظر ناچیز خواهد بود که پتانسیل 16 میلیارد دلاری برای حضور کالاهای ایرانی در بازار پاکستان وجود دارد و قطعا رقم واردات از پاکستان نیز قابل‌افزایش است؛ چراکه در اردیبهشت سال 94‌، در دیدار محمدرضا نعمت‌زاده، وزیر صنعت، معدن و تجارت ایران با وزیر بازرگانی پاکستان، مقرر شده بود حجم مبادلات تجاری دو کشور تا سقف پنج میلیارد دلار افزایش یابد، موضوعی که هنوز اتفاق نیفتاده است.