با جهانی شدن اقتصاد و گسترش پیوندهای اقتصادی کشورها با یکدیگر، آمارها، داده‌ها و شاخصهای مقایسه‌ای بین کشوری اهمیتی بیش از پیش یافته است. بر همین اساس برخی سازمان‌های معتبر بین‌المللی اقدام به گردآوری و انتشار آمارها و شاخصهای مقایسه‌ای بین کشوری می‌کنند. اطلاع از آخرین وضعیت کشورمان در این شاخص‌ها می‌تواند نقش بسزایی در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی سرمایه‌گذاران و فعالان تجاری و دیگر ذی‌نفعان داشته باشد. در همین راستا، معاونت طرح و برنامه با هدف شناسایی و بازنشر اقلام آماری و شاخصهای مهم اقتصادی مرتبط با بخش صنعت، معدن و تجارت، تهیه گزارش «آمارها و شاخصهای بین‌المللی» را در دستور کار خود قرار داده است. در تازه‌ترین گزارش تحلیلی، عملکرد ایران در شاخص تجارت فرامرزی از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ مورد واکاوی قرار گرفته است.
رتبه‌بندی کشورها در تجارت فرامرزی با مرتب‌سازی امتیاز حاصل از میانگین ساده نمرات آنها در ارتباط با زمان و هزینه انطباق اسنادی و انطباق مرزی برای صادرات و واردات به دست می‌آید. مولفه زمان براساس ساعت و مولفه هزینه به دلار اندازه‌گیری می‌شود. در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۱۶، ایران در شاخص تجارت فرامرزی، وضعیت مطلوب‌تری داشته و بهترین رتبه در این شاخص را در سال ۲۰۱۹ به دست آورده و توانسته در بین ۱۹۰کشور رتبه ۱۲۱ را کسب کند و همچنین بدترین رتبه این کشور مربوط به سال ۲۰۱۷ است که در بین ۱۹۰ کشور رتبه ۱۷۰ را کسب کرده است.
معرفی شاخص «تجارت فرامرزی»
شاخص تجارت فرامرزی یکی از شاخصهای بانک جهانی در بررسی فضای کسب‌وکار است که در بهبود محیط کسب‌وکار هر کشور تاثیر بسزایی دارد. در تجارت فرامرزی زمان و هزینه مربوط به فرآیند لجستیک صادرات و واردات کالا در نظر گرفته می‌شود. بنابراین مفروضات کلی محاسبه شاخص تجارت فرامرزی براساس دو مولفه «زمان» و «هزینه» در دو مرحله «انطباق اسنادی» و «انطباق مرزی» اندازه‌گیری و گزارش می‌شود. بنابراین ارتقای شاخص تجارت فرامرزی و به تبع آن بهبود فضای کسب‌وکار و رونق اقتصادی در کشور در گرو کاهش هزینه واردات و صادرات است.
انطباق اسنادی، کلیه موارد مربوط به دریافت، آماده‌سازی و ارسال اسناد مورد نیاز حمل‌ونقل، ترخیص کالا از گمرک، بازرسی‌ها و حمل از مرز یا بندر در کشور مبدأ، دریافت، آماده‌سازی و ارسال اسناد مورد نیاز در کشور مقصد و هر کشور که کالا از آن ترانزیت می‌شود را در برمی‌گیرد. در این مرحله، اسناد قانونی مورد نیاز از جمله ارسال الکترونیکی اطلاعات و همچنین اسناد خاص غیرحمل و نقلی مورد نیاز برای تکمیل تجارت مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
انطباق مرزی، به زمان و هزینه مربوط به رعایت مقررات گمرکی کشور و مقررات مربوط به سایر بازرسی‌های لازم برای عبور محموله از مرز کشور و همچنین زمان و هزینه حمل‌ونقل در بندر یا مرز اطلاق می‌شود. زمان و هزینه این بخش شامل زمان و هزینه ترخیص گمرک و مراحل بازرسی است که توسط سایر دستگاه‌های دولتی انجام می‌شود. به عبارت دیگر در انطباق مرزی، مواردی چون بازرسی‌ها و ترخیص کالا از گمرک، بازرسی‌ها توسط سایر سازمان‌ها (در مواردی که بیشتر از ۱۰ درصد کالاها به کار گرفته شود) و بررسی مرزی یا بندری در پررفت و آمدترین بندر یا مرز کشور مورد توجه قرار می‌گیرد.
رتبه‌بندی کشورها در تجارت فرامرزی با مرتب‌سازی امتیاز حاصل از میانگین ساده نمرات آنها در ارتباط با زمان و هزینه انطباق اسنادی و انطباق مرزی برای صادرات و واردات به دست می‌آید. مولفه زمان بر اساس ساعت و مولفه هزینه به دلار اندازه‌گیری می‌شود.
داده‌های مربوط به تجارت فرامرزی از طریق پرسشنامه‌ای که به کارکنان حمل و نقل کالا، کارگزاران گمرک، بازرگانان و آژانس‌های دولتی ارسال می‌شود، جمع‌آوری و مورد بررسی قرار می‌گیرند.
جایگاه ایران از ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰
روند تغییرات رتبه ایران در شاخص «سهولت کسب‌وکار» و «تجارت فرامرزی» از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ مورد بررسی قرار گرفته است. طبق داده‌های منتشر شده، رتبه ایران در شاخص سهولت کسب‌وکار افزایش یافته (ضعیف‌تر شده)، اما در شاخص تجارت فرامرزی، وضعیت بهتری داشته است. ایران بهترین رتبه در این شاخص را در سال ۲۰۱۹ به دست آورده و توانسته در بین ۱۹۰ کشور رتبه ۱۲۱ را کسب کند و همچنین بدترین رتبه این کشور مربوط به سال ۲۰۱۷ است که در بین ۱۹۰ کشور رتبه ۱۷۰ را به دست آورده است.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهد، در این سال‌ها دولت در جهت آسان‌سازی روند تجارت با دنیا توانسته است، زمان معطلی و هزینه‌های صرف‌شده در تجارت خارجی ایران را کاهش دهد.
از سوی دیگر روند تغییرات رتبه و امتیاز ایران و کشورهای منطقه و منتخب در عملکرد شاخص تجارت فرامرزی طی سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ در این گزارش مورد بررسی قرار گرفته است. طبق ارزیابی‌ها، ایران در سال ۲۰۱۶ در میان ۱۸۹ کشور توانسته در شاخص تجارت فرامرزی در جایگاه ۱۶۷ قرار گیرد. همچنین بررسی‌ها حاکی است در سال ۲۰۱۷ ایران توانسته در رتبه ۱۷۰ از میان ۱۹۰ کشور قرار گیرد. آمارها همچنین نشان می‌دهد ایران از لحاظ شاخص تجارت فرامرزی در سال ۲۰۱۸ از میان ۱۹۰ کشور دنیا در جایگاه ۱۶۶ بایستد. در سال ۲۰۱۹ اما بهبود قابل‌توجهی در رتبه ایران در زمینه شاخص تجارت فرامرزی رخ داد؛ طبق داده‌های اعلام شده ایران در سال ۲۰۱۹ از میان ۱۹۰ کشور دنیا به رتبه ۱۲۱ تکیه داده است. اما در سال ۲۰۲۰ نیز ایران توانسته رتبه نسبتا بهتری نسبت به سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ کسب کند و با کسب رتبه ۱۲۳ از لحاظ شاخص تجارت فرامرزی سال جاری میلادی را پشت سر بگذارد.
برای ارائه تصویری دقیق‌تر از جایگاه کشورمان در شاخص «تجارت فرامرزی» همچنین در این گزارش، وضعیت ایران در سال ۲۰۲۰ در زیرشاخصهای مربوط با کشورهای منطقه و منتخب مورد مقایسه قرار گرفته است. در بین کشورهای منطقه کمترین زمان صرف شده در «انطباق مرزی در بخش صادرات»، مربوط به قرقیزستان با ۵ ساعت زمان بوده، اما بیشترین زمان معطلی در این زیرشاخص‌ها با ۱۰۵ ساعت به قزاقستان تعلق دارد. زمان صرف شده ایران در این زیرشاخص ۱۰۱ ساعت ثبت شده است. از آن سو کمترین زمان صرف شده برای «انطباق مرزی در بخش واردات» از آن قزاقستان با ۲ ساعت و در مقابل بیشترین زمان صرف شده در این زیرشاخص از آن مصر با ۲۴۰ ساعت است. این زیرشاخص برای ایران ۱۴۱ ساعت گزارش شده است.
همچنین مطابق داده‌ها، ارمنستان کمترین (۲ ساعت) و عراق بیشترین (۵۰۴ ساعت) و ایران (۳۳ ساعت) زمان را برای «انطباق اسنادی در فرآیند صادرات» خود صرف کرده و ارمنستان، ترکیه و گرجستان کمترین (۲ ساعت) و افغانستان بیشترین (۳۲۴ ساعت) و ایران (۴۰ ساعت) زمان را نیز برای «انطباق در بخش واردات» صرف کردند.
قرقیزستان با هزینه‌کرد ۱۰ دلار کمترین و عراق با ۱۱۱۸ دلار بیشترین و ایران (۴۱۵ دلار) هزینه را برای «انطباق مرزی در بخش صادرات» خود صرف کرده‌اند. در بخش واردات نیز قزاقستان و ارمنستان کمترین هزینه (تقریبا صفر) را در مرحله انطباق مرزی صرف کرده، اما سوریه با ۸۲۸ دلار بیشترین و ایران (۶۶۰ دلار) هزینه‌کرد را داشته است.
همچنین مطابق داده‌های آماری، گرجستان کمترین هزینه (تقریبا صفر) را در بخش «انطباق اسنادی صادرات» داشته و عراق با صرف ۱۸۰۰ دلار بیشترین و ایران (۶۰ دلار) هزینه را در این بخش صرف کرده‌اند. قزاقستان کمترین (تقریبا صفر) و مصر با صرف هزار دلار بیشترین و ایران (۹۰ دلار) هزینه را در بخش «انطباق اسنادی واردات» داشته‌اند.
کشورهای فرانسه و ایتالیا در تمام زیرشاخصهای تجارت فرامرزی، کمترین زمان و هزینه (تقریبا صفر) را داشته و کره جنوبی در زیرشاخص «انطباق مرزی در بخش واردات» کمترین زمان را صرف کرده است. ضمنا بیشترین زمان و هزینه صرف شده در بین کشورهای منتخب مربوط به روسیه و ایران بوده است. در ادامه کشورهایی که در سال ۲۰۲۰ دارای بهترین عملکرد در زیرشاخصهای «تجارت فرامرزی» بوده‌اند مورد بررسی قرار گرفته است.
بهترین کشورها در ۲۰۲۰
طبق ارزیابی‌ها کشورهای «کانادا»، «لهستان»، «اسپانیا»، «اتریش»، «بلژیک» و «دانمارک» به ترتیب بهترین عملکرد را در «زمان لازم برای صادرات» داشته‌اند. در این میان «مجارستان»، «لوکزامبورگ»، «نروژ»، «فرانسه»، «هلند» و «پرتغال» هم توانسته‌اند بهترین عملکرد در بخش «هزینه لازم برای صادرات» را به خود اختصاص دهند.
در بخش «زمان لازم برای واردات» نیز «کره‌جنوبی»، «لتونی»، «نیوزیلند»، «استونی»، «فرانسه» و «آلمان» بهترین عملکرد را در کارنامه زیرشاخص تجارت فرامرزی به دست آورده‌اند. «ایسلند»، «لتونی»، «انگلستان»، «بلژیک»، «دانمارک» و «استونی» هم بهترین عملکرد را در بخش «هزینه لازم برای واردات» به ثبت رسانده‌اند.
