به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از اعتماد، برجام از ژانویه 2016 وارد فاز اجرایی شد و تا اردیبهشت‌ماه سال جاری بیش از 10 گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همگی حاکی از آن بود که تهران تمام تعهدات هسته‌ای خود را مو به مو اجرا کرده است. ایران در نتیجه برجام حجم همکاری‌های خود با آژانس بین‌المللی را از قالب همکاری‌های پادمانی فراتر برد و اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را در قالب همکاری‌های برجامی پذیرفت. بر همین اساس به گواه بسیاری از کارشناسان برنامه هسته‌ای ایران با توجه به حجم نظارت‌هایی که بر آن وجود دارد یکی از شفاف‌ترین فعالیت‌های هسته‌ای کشورهای عضو معاهده منع تکثیر تسلیحات هسته‌ای موسوم به ان‌پی‌تی است. ایران با وجود بدعهدی‌هایی که از طرف‌های مقابل برجام دید اما پس از کناره‌گیری امریکا از توافق هسته‌ای یک سال به 1+4 به عنوان بازماندگان در توافق فرصت داد تا پنجره دیپلماسی را نبسته باشد. با این‌همه با تصمیم ایران برای استفاده از حقوقش در برجام در اردیبهشت‌ماه سال جاری طبیعتا کاهش تعهدات برجامی ایران در گزارش‌های آژانس هم انعکاس پیدا کرد و به چالشی جدید در رابطه ایران و این نهاد بین‌المللی بازرسی هسته‌ای تبدیل شد. ایران پیش از اجرایی کردن هر گام کاهش تعهدات برجامی بازرسان آژانس بین‌المللی را در جریان کار قرار داده و البته همچنان به مفاد پروتکل الحاقی و اصل فراهم کردن ترتیبات برای نظارت‌های بازرسان آژانس پایبند است. تهران تاکنون چهار گام در مسیر کاهش تعهدات برجامی برداشته که جزییات این گام‌ها در گزارش‌های دوره‌ای آژانس از میزان پایبندی ایران به تعهداتش مشهود است. بازماندگان در توافق هسته‌ای به خصوص تروییکای اروپایی می‌گویند که ملاک آنها برای تصمیم‌گیری درباره عدم پایبندی ایران به تعهداتش گزارش‌های آژانس است و تهران در پاسخ تاکید دارد که کاهش تعهدات برجامی‌اش منطبق با ماده 36 برجام است. در این بازه زمانی اتفاق‌های حاشیه‌ای دیگری هم بر رابطه ایران و آژانس بین‌المللی تاثیر گذاشته است؛ اتفاق‌هایی نظیر ادعاهای بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر رژیم اسراییل درباره وجود تاسیسات مخفی هسته‌ای در ایران و همچنین ادعای سرقت برخی اسناد هسته‌ای ایران و البته مرگ یوکیا آمانو، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و روی کار آمدن جانشینی که به گواه کارشناسان به امریکا و اسراییل نزدیک و از رویکرد منصفانه در قبال پرونده ایران فاصله دارد. تهران می‌گوید تمام گام‌هایی که تا کنون در روند معکوس اجرای برجام برداشته از قابلیت برگشت‌پذیری برخوردار هستند و این در حالی است که هرچه بر تعداد گام‌های ایران افزوده شود برجامی‌ها به زمان بیشتری برای بازگشت به عقب ایران نیاز خواهند داشت. یوکیا آمانو، مدیر کل فقید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از نیت‌های سیاسی اسراییل از به راه‌اندازی سر و صدا درباره برنامه هسته‌ای ایران اطلاع داشت؛ لذا در زمان حیات خود اجازه نداد که آنچه در قالب برنامه هسته‌ای ایران در گذشته و تحت عنوان ادعایی «ابعاد احتمالا نظامی» برنامه ایران مطرح شده و پرونده آن مختومه شده است حیات توافق هسته‌ای و همکاری‌های فنی جامع ایران و آژانس را تهدید کند اما با مرگ آمانو و روی کار آمدن مدیر کلی که به واشنگتن نزدیک است زمین بازی بی‌بی هموارتر شد. در چند هفته گذشته زمزمه‌هایی درباره تبدیل شدن پرونده ادعایی نتانیاهو درباره تاسیسات هسته‌ای اعلام نشده از سوی ایران به چالشی جدید در رابطه ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تبدیل شده که به نظر می‌رسد سوژه اصلی رایزنی‌های هیات اعزامی آژانس به تهران در هفته آتی باشد.
فروتا: مساله تورقوزآباد هنوز حل نشده است
شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز پنجشنبه در جلسه‌ای درباره پرونده‌های روز روی میز این شورا رایزنی میان اعضا داشت که یکی از این پرونده‌ها ایران بود. به گزارش فارس، رافائل فروتا، سرپرست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در جلسه ارایه گزارش به شورای حکام آژانس اتمی، گفت: «گزارش من درباره «راستی‌آزمایی و نظارت بر جمهوری اسلامی ایران در پی قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل (2015)»، فعالیت‌های مرتبط آژانس در این کشور طی چند ماه قبل را پوشش داد».
وی با بیان اینکه در این گزارش اطلاعاتی درباره نصب تعداد بیشتری سانتریفیوژ پیشرفته در تاسیسات نطنز درج شده، توضیح داد: «که فقط برای اهداف تحقیق و توسعه نیستند بلکه برای ذخیره‌کردن اورانیوم غنی‌شده و از سرگیری غنی‌سازی اورانیوم در [تاسیسات] فردو است». این مقام ارشد آژانس ضمن اشاره به گزارش هفته گذشته درباره افزایش ذخایر آب سنگین ایران به بیش از 130 تن (متریک تن)، افزود: «ما به اطلاع‌رسانی به شورای حکام، طبق اجرای تعهدات مرتبط هسته‌ای ایران ذیل برنامه جامع اقدام مشترک ادامه می‌دهیم».
فروتا با بیان اینکه آژانس به راستی‌آزمایی عدم انحراف مواد هسته‌ای اعلامی توسط ایران تحت توافق پادمان ادامه می‌دهد، تصریح کرد: «ارزیابی‌ها درباره عدم وجود مواد و فعالیت‌های هسته‌ای اعلام نشده در ایران نیز ادامه دارد. همان‌طورکه در هفتم نوامبر به شورای حکام گزارش دادم، آژانس ذرات اورانیوم طبیعی را از منشا انسانی در مکانی در ایران که قبلا به آژانس اعلام نشده بود، پیدا کرده است. ما از آن زمان به تعاملات با ایران ادامه دادیم اما اطلاعات بیشتری دریافت نکرده و این موضوع هنوز حل نشده باقی مانده است».
مدیر کل موقت آژانس اتمی با بیان اینکه جلسه‌ای در این خصوص با مقامات ایرانی خواهند داشت، گفت: «هفته آینده نشستی بین آژانس و ایران در تهران برگزار میشود تا درباره این [موضوع] بیشتر صحبت شود. ضروری است که ایران با آژانس همکاری کرده تا این موضوع به شکل مناسبی حل شود. من از ایران می‌خواهم همکاری کامل و به‌موقعی با آژانس، در اجرای توافق پادمان و پروتکل الحاقی داشته باشد».
فرافکنی بی‌فرجام نماینده امریکا
همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد، نماینده امریکا در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در نشست فصلی شورای حکام تلاش کرد مساله کاهش اجرای تعهدات هسته‌ای ایران به اضافه پرونده ادعایی کشف مواد هسته‌ای در تورقوزآباد را به ابزاری برای فضاسازی علیه ایران تبدیل کند. جکی وولکات در بخش‌هایی از سخنانش با سانسور وقایعی که در یک سال و نیم گذشته رخ داده از جمله کناره‌گیری امریکا از برجام که منجر به بازگشت تحریم‌های هسته‌ای شد و در نهایت انفعال اروپا در برابر اجرای تعهداتش از جامعه بین‌الملل خواست تا به صورت یک صدا روی لزوم بازگشت ایران از این اقدامات پافشاری کنند.
در حالی که تا پیش از آغاز روند کاهش تعهدات برجامی ایران تمامی گزارش‌های آژانس از پایبندی کامل ایران حکایت داشت، نماینده امریکا ایران را به داشتن سابقه پنهانکاری و فریبکاری درباره فعالیت‌های هسته‌ای‌اش متهم کرد و در راستای سیاست‌های ایران‌هراسی امریکا گفت: باید اطمینان یافت که ایران از تلاش‌های آژانس برای راستی‌آزمایی منحرف نشود.
وی در بخش دیگری از سخنان خود با ادعای اینکه اقدامات ایران تنها موجب افزایش انزوای سیاسی و اقتصادی این کشور خواهد شد، مدعی شد: امریکا آماده مذاکرات بدون پیش‌شرط با ایران درباره موضوعاتی است که جمهوری اسلامی را از جامعه بین‌الملل جدا می‌کند. ما همچنان به ایران احتمال عادی‌سازی کامل روابط و لغو تحریم‌ها را ارایه می‌دهیم.
نماینده امریکا همچنین از مدیر کل موقت آژانس برای جدیدترین گزارش خود درباره روند اجرای تعهدات هسته‌ای ایران ذیل برجام قدردانی کرد و خواستار حل موضوع درج‌شده در این گزارش درباره آنچه آژانس آن را کشف ذرات اورانیوم طبیعی با منشا انسانی در یک مکان از پیش اعلام نشده در ایران خوانده است، شد.
پاسخ‌های کلی سرپرست آژانس به خبرنگاران
براساس ترجمه فارس، «کورنل فروتا» سرپرست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از پایان این نشست بار دیگر گفت از ایران می‌خواهد که با این نهاد همکاری «کامل و بهنگام» داشته باشد. فروتا همچنین خبر داد که هیات آژانس هفته آینده در سفر به تهران با مقام‌های ایرانی در مورد برنامه هسته‌ای و موضوعات فیمابین گفت‌وگو می‌کند.
او در پاسخ به سوالی در مورد مفهوم همکاری «بهنگام» و اینکه آیا چارچوب زمانی مشخصی برای همکاری ایران وجود دارد، گفت: «این عبارتی تازه نیست، بلکه پیش از این در پایان آگوست در گزارش ما به شورای حکام مطرح شد و از آن زمان ما بر این موضوع تاکید کرده‌ایم که فرصت محدود است و به انحای مختلف ایران را تشویق کرده‌ایم که در مورد موضوعات مطروحه توضیحات ارایه کند.»
فروتا در پاسخ به سوالی در مورد ادعاهای مطرح‌شده در خصوص ادعای مربوط به «تورقوزآباد» هم گفت این موضوع را که مساله‌ای مربوط به اجرای ساز و کارهای پادمانی است، به شورای حکام آژانس گزارش داده است. وی گفت: «اینکه این موضوع را ۷ نوامبر به شورای حکام گزارش کرده‌ام، نشانگر آن است که با ایران به مرحله‌ای رسیده‌ایم که لازم است شورای حکام این تشویق و تاکید به همکاری را انجام دهد.» او در مورد اینکه آیا محدودشدن دسترسی به اینترنت در ایران بر عملکرد بازرسان یا ایمنی آنها تاثیری داشته، گفت تاکنون اطلاعاتی مبنی بر اینکه این مساله بر کار آژانس در ایران تاثیری گذاشته باشد، دریافت نکرده است.
او در خصوص اینکه آیا احتمال بازگشایی پرونده موسوم به «ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته‌ای ایران» وجود دارد یا نه، گفت این موضوعی مربوط به شورای حکام آژانس است و او در این رابطه گمانه‌زنی نمی‌کند.
سرپرست آژانس در پاسخ به سوالی در مورد اینکه آیا آینده برجام در معرض خطر قرار دارد، گفت وظیفه تیم بازرسان و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نظارت بر حسن اجرای توافق هسته‌ای است و در مورد آینده این توافق گمانه‌زنی نمی‌کند. وی گفت بازرسان آژانس هم تا زمانی که تصمیم دیگری گرفته نشده باشد، به گزارش‌دهی در خصوص وضعیت برنامه هسته‌ای ایران ادامه خواهند داد.
فروتا در ارتباط با سفر هفته آینده هیات آژانس به ایران نیز گفت این سفر در چارچوب گفت‌وگوهای مداوم این نهاد و به ریاست مسوول پادمان‌های آژانس انجام میشود و آژانس انتظار دارد که طرف ایرانی در این سفر در خصوص موضوعی که او به اطلاع شورای حکام رسانده، شفاف‌سازی کند.
حساب برجام از تورقوزآباد جدا است
در ادامه این نشست خبری، از فروتا در مورد احتمال ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل سوال شد. او در مورد اینکه چه کسی باید در این رابطه تصمیم‌گیری کند، گفت: «این مساله‌ای مربوط به اجرای ساز و کارهای پادمانی در کشورهای عضو است و اختیار آن با شورای حکام است. شورای حکام اختیار قضاوت در خصوص وضعیت اجرای ساز و کارهای پادمانی در یک کشور عضو را دارد.»
وی سپس به تفکیک میان وضعیت برجام و ادعاهای مطرح‌شده در خصوص تورقوزآباد پرداخت و گفت: «خوب است که بین نقش آژانس در اجرای برجام و موضوع مشخصی که من به شورای حکام ارایه کردم که مربوط به اجرای توافقنامه پادمانی است، تفکیک قائل شویم. موضوعی که به اطلاع شورای حکام رسانده‌ام، مربوط به مساله «کامل بودن» بیانیه‌های ایران است.»
فروتا گفت دلیل ارجاع این موضوع به شورای حکام این بوده است که تیم بازرسی و سرپرست آژانس احساس کرده‌اند که تلاش‌ها برای شفاف‌سازی در این خصوص نیازمند حمایت شورای حکام است تا بتوان این موضوع را «براساس رویه‌های پادمانی» شفاف‌سازی کرد. او گفت این موضوع مختص ایران نیست و هر زمان که مدیر کل به این نتیجه برسد که شفاف‌سازی یک موضوع به حمایت شورای حکام نیاز دارد، آن موضوع را به این شورا ارجاع می‌کند.
سرپرست آژانس در پاسخ به این سوال که آیا ایران در چارچوب کاهش تعهد به برجام، محدودیتی برای بازرسان ایجاد کرده یا نه، گفت: «آژانس به عنوان چشم و گوش جامعه بین‌الملل هم در قبال برجام و هم ساز و کار پادمان‌ها عمل می‌کند و هم از سوی شورای حکام و کشورهای عضو و هم از سوی ایران به رسمیت شناخته شده است. تا الان همکاری‌ها و تعامل‌های پادمانی و حمایتی که می‌گیرند، مثبت بوده است و این در گزارش‌هایی هم که به شورای حکام ارایه کرده‌ایم، انعکاس یافته است.»
وی ابراز امیدواری کرد موضوعی که او به شورای حکام ارجاع کرده نیز با تعامل سازنده، به نحوی مثبت به نتیجه برسد. فروتا در مورد اینکه آیا ذرات اورانیوم ادعایی در تورقوزآباد «تهدید اشاعه‌ای» به شمار می‌آیند، گفت تا زمانی که از سوی ایران شفاف‌سازی نشده و تهران در این مورد توضیح نداده باشد، نمی‌تواند در این خصوص اظهارنظر کند. وی گفت به همین دلیل است که او خواهان «تعامل پویا» با ایران است تا بتوان در این خصوص به یک نتیجه روشن رسید.
مخالفت آژانس با روایت ایران درباره بازرس
در ادامه این نشست از سرپرست آژانس در خصوص اخراج یک بازرس این نهاد از ایران سوال شد. او با بیان اینکه در نشست ۷ نوامبر این موضوع را به اطلاع کشورهای عضو رسانده، گفت تهران به دلیلی برای مدتی از خروج یک بازرس آژانس ممانعت کرده و این موضوع برای این نهاد «غیرقابل قبول» است. وی افزود: «مصونیت‌ها و مزیت‌های بازرسان آژانس همواره باید رعایت شود.»
او با بیان اینکه آژانس با روایت ایران در خصوص عملکرد این بازرس موافق نیست، مدعی شد که این نهاد در تحقیقات اولیه خود نشانه‌ای مبنی بر اینکه این فرد آن‌طورکه ایران گفته با خود مواد منفجره به همراه داشته، نیافته است. وی گفت در سفر هفته آینده هیات آژانس به ایران، این موضوع بار دیگر مورد بحث قرار می‌گیرد و او امیدوار است که چنین اتفاقی بار دیگر رخ ندهد.
انزوای امریکا به روایت نماینده روسیه
«میخاییل اولیانوف»، نماینده دایم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پس از پایان نشست شورای حکام مشاهداتش از جلسه این شورا درباره ایران را بیان کرد. اولیانوف در توییتر نوشت: «در جلسه امروز شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مباحثات سختی درباره ایران برقرار بود. سه مشاهده اصلی من اینها بودند: ۱- عده زیادی از سیاست امریکا در قبال برجام ابراز تاسف کردند؛ ۲- سخنرانانی که شمارشان حتی بیشتر [از دسته اول] بود از کاهش تعهدات هسته‌ای از سوی ایران ابراز نگرانی کردند و ۳- تقریبا همه بر پایبندی کامل به برجام تاکید کردند و امریکا کماکان منزوی ماند.»
