درحالی تحلیل های سطحی نگر، بورس کالا را پاشنه آشیل التهابات عرضه و تقاضای محصولات پتروشیمی می‌دانند که بررسی های موشکافانه، سیاست گذاری‌های وزارت نفت در عدم توسعه پتروشیمی ها بر مبنای خوراک نفت و تفاوت نرخ ارز نیمایی و بازار آزاد را عامل اصلی کمبود خوراک مطرح می کنند.
اقتصادآنلاین-مریم علیزاده؛ از آنجاکه یکی از الزامات توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی، تأمین مواد اولیه مورد نیاز این صنایع است، بررسی سهم تولیدات صنایع بالادستی پتروشیمی در تأمین نیاز بازار داخل از اهمیت بالایی برخوردار است.
آخرین آمارها حاکی از آن است که روند تولید محصولات صنایع بالادستی پتروشیمی کشور طی سال های اخیر هم راستا با نیاز صنایع پایین دستی پتروشیمی نبوده است. از این رو زمانی که واردات این محصولات با چالش مواجه می شود، سبب بروز التهاب در بورس کالا، افزایش سقف رقابت و به تبع آن افزایش قیمت مواد اولیه تولیدکننده داخلی می شود.
به عقیده کارشناسان عواملی همچون تفاوت نرخ ارز نیمایی و نرخ ارز غیررسمی نیز از دیگر دلایل ورود تقاضای سوداگری در بورس کالا و البته ضعف سامانه بهین یاب در غربالگری این تقاضاها است. انتظارات تورمی، مجوز خرید محصولات خارج از بورس برای کالاهای استراتژیک، از دیگر دلایل ایجاد التهاب های مقطعی در بورس کالاست. از این رو با موشکافی این عوامل می توان دریافت که بورس کالا تنها بستری مناسب و در عین حال شفاف برای معاملات است و کمبود خوراک و عدم توازن عرضه و تقاضا از جای دیگری آب می خورد.
سهم اندک خوراک صنایع پایین دست پتروشیمی از تولیدات داخلی
با توجه به ارزش آفرینی بیشتر و اشتغال زایی بالاتر صنایع پایین دستی پتروشیمی در تکمیل زنجیره ارزش، رصد مشکلات این صنایع در سال رونق تولید و تلاش برای رفع آنها ضروری است.
طبق آمارهای منتشره از سوی شرکت ملی صنایع پتروشیمی، در سال 1397حدود 53/3میلیون تُن محصول پتروشیمی در کشور تولید شده است که از این مقدار محصول تولیدی حدود 38 درصد صادر، حدود 17درصد در داخل بین مجتمع های پتروشیمی به فروش رسیده، حدود 29درصد در داخل مجتمع ها به عنوان محصول واسطه مصرف شده و فقط حدود 16درصد آن معادل 8/5میلیون تُن به طور خالص در داخل به فروش رسیده که عمدتاً از طریق بورس معاملات آن انجام می شود. به عبارتی سهم صنایع پایین دستی از کل 38میلیون تُن محصول قابل فروش پتروشیمی در کشور، حدود 8/5میلیون تُن بوده است. این سهم اندک صنایع پایین دستی پتروشیمی از تولیدات داخلی سبب بروز التهاباتی در بورس کالا در سال گذشته شده بود.
جدول وضعیت تولید و بازرگانی محصولات پتروشیمی طی سال های 97-90
**مقدار فروش داخلی برابر است با مجموع فروش محصولات واسطه ای و فروش به صنایع پایین دستی پتروشیمی
از سویی دیگر مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی در اردیبهشت ماه سال جاری از افزایش ۴۶ درصدی ظرفیت این صنعت، افزایش ۷۰ درصدی تولید محصولات پتروشیمی و افزایش ۴۶ درصدی درآمد آن تا سال ۱۴۰۰ خبر داد و گفت: ظرفیت اسمی صنعت در حال حاضر معادل ۶۴ میلیون تن است که تا سال ۱۴۰۰ به ۹۴ میلیون تن خواهد رسید.
قابل ذکر است محصولات پتروشیمی بر اساس تنوع تکنولوژی ، پیچیدگی فرآوری تولید و نزدیکی مادة تولیدی مرحله نهایی بازار مصرفی به دو دسته مواد پایه ای بالا دستی « up stream » که مواد واسطه ای و خوراک مجتمع های پتروشیمی دیگر را تشکیل می دهند و محصولات پایین دستی « down stream » تقسیم می شوند.
طبق تعریف دستورالعمل جدید تنظیم بازار محصولات پتروشیمی، محصولات بین مجتمعی شامل کلیه محصولات مبادله شده با هدف مصرف به عنوان خوراک، بین شرکت هایی است که محصول آنها در تابلو پتروشیمی بورس کالا مبادله می شود.برای مثال موادی مانند پارازایلین، برش سبک نفتا، اتیل بنزن، آروماتیک در گروه محصولات بین مجتمعی و اُلفین، اتیلن، اتان، ملامین در گروه محصولات واسطه ای در گروه محصولات بین مجتمعی قرار دارند.
اتهام به بورس کالا در پی سطحی نگری
در اینجاست که تحلیل ها و گزارش های سطحی، انگشت اتهام را به سمت بورس کالا نشانه می رود در صورتی که بررسی های دقیق تر حاکی از وجود برخی موانع سیستماتیک در تامین خوراک صنایع پایین دستی پتروشیمی دارد. به طور کلی تأمین قابل اتکای مواد اولیه مورد نیاز به لحاظ کمّی وکیفی، دسترسی به بازار، تأمین سرمایه و تکنولوژی و فضای کسب وکار مناسب از جمله الزامات توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی است.
چالش های پیش روی صنعت
بررسی وضعیت صنایع پایین دستی کشور حاکی از آن است که این صنایع در راستای رونق تولید با مشکلاتی مواجه هستند که در گزارشی که از مرکز پژوهش های مجلس منتشر شده است به مواردی از قبیل ذیل اشاره می شود:
کمبود مواد اولیه در پی سیاست های وزارت نفت
یکی از مهمترین چالش های پیش روی این صنعت کمبود مواد اولیه است که این کمبود به دلیل تغییر روند تولید محصولات صنایع بالادستی کشور به سمت تولید محصولات غیرمنطبق با نیاز بازار داخلی بوجود آمده است. گفتنی است وزارت نفت متولی تولید و تأمین خوراک مورد نیاز صنایع پایین دستی پتروشیمی و تعیین خط مشی های مؤثر برای تکمیل زنجیره ارزش در این صنعت است. این در حالی است که بررسی طرح های به بهره برداری رسیده و در دست اجرای صنعت پتروشیمی حاکی از آن است که دولت برنامه های خود را بیشتر معطوف ساخت پتروشیمی های بر مبنای خوراک گاز کرده است. عمده محصولات بر پایه گاز از جمله اوره، آمونیاک و متانول با هدف صادراتی تولید می شوند و در زنجیره ارزش محصولات مورد نیاز صنایع پایین دستی کشور، قرار نمی گیرند.
نقش خطیر بورس کالا در نظام‌دهی به عرضه و تقاضا
از آنجایی که عمده مواد اولیه صنایع پایین دستی پتروشیمی در بورس کالا توزیع می شود، بررسی مسائل مربوط به تامین مواد اولیه از طریق بورس کالا بسیار حائز اهمیت است.
طبق گزارش های منتشر شده از بورس کالا در خصوص عرضه و تقاضای محصولات پلیمری و شیمیایی از تاریخ 15 فروردین تا 22 اردیبهشت سال های 96 تا 98 در می یابیم که در سال 97، به دلیل التهابات ارزی، تفاوت معناداری میان تقاضا و عرضه این محصولات در بورس کالا شکل گرفته است اما در سال 98 به دلیل سیاست های اتخاذ شده در بورس کالا، شاهد تعدیل قابل توجه تقاضا نسبت به عرضه هستیم.
از سوی دیگر بنا به اظهارات تولیدکنندگان صنایع پایین دستی، کارشناسان بورس کالا و دفتر توسعه صنایع پایین دستی، تعدادی از محصولات پتروشیمی از جمله انواع گریدهای پلی پروپیلن، دو اتیل هگزانول، پلی اتیلن ترفتالات، اسید استیک از جمله محصولاتی هستند که عمدتاً به دلیل اینکه نیاز صنایع داخلی بیشتر از تولید داخلی این محصولات است، بنا به دلایل مختلفی سقف رقابت این محصولات بالاست و جزء محصولات پُرتنش محسوب می شوند. اما از آنجاکه در برخی محصولات، کف عرضه از سوی تولیدکنندگان رعایت نمی شود، به دلیل تقاضای بالا، سقف رقابت افزایش یابد. به عبارتی ایجاد نوسان در عرضه و کنترل قیمت توسط تولیدکنندگان صنایع بالادستی از جمله مشکلات تولیدکنندگان صنایع پایین دستی پتروشیمی است.
افزایش تفاوت نرخ ارز نیمایی و نرخ ارز بازار غیررسمی و افزایش تقاضای سوداگری
قیمت پایه محصولات پتروشیمی بر اساس 95 درصد قیمت های فوب یا محموله های صادراتی هر کدام که پایین تر است ضربدر نرخ ارز نیمایی محاسبه می شود. به همین دلیل هرگاه تفاوت نرخ ارز نیمایی و نرخ ارز بازار غیررسمی افزایش یابد، تقاضای سوداگری در بورس کالا افزایش یافته و به تبع آن سقف رقابت افزایش می یابد. در چنین فضایی علاوه بر افزایش قیمت، مقدار مواد اولیه ای که به دست تولیدکننده واقعی می رسد کاهش می یابد.
عدم پالایش نواقص سامانه بهینیاب
در همین ارتباط ضرورت تداوم اصلاح رویه ها برای پردازش تقاضاها در سایت بهینیاب کاملا مشهود است. شایان ذکر است یکی از مشکلات برنامه ریزان تأمین بازار داخل، قابل برآورد نبودن تقاضای اعلام شده در سایت بهینیاب است. باید توجه داشت که واردات اکثر محصولات پُرتقاضای پتروشیمی مورد نیاز صنایع پایین دستی در سال 1397 نسبت به سالهای 1396 و 1395 کاهش یافته است و با توجه به تداوم مشکل واردات در سال 1398 به نظر می رسد این روند نزولی ادامه داشته باشد. شایان ذکر است برخی از این محصولات فقط توسط یک تولیدکننده در کشور تولید می شود.
انتظارات تورمی
بررسی اغلب معاملات در بورس کالا در هفته های آخر منتهی به سال 1397 نشان از افزایش تقاضا نسبت به هفته های قبل از آن دارد. به نظر می رسد نااطمینانی تولیدکنندگان از شرایط اقتصادی و انتظارات تورمی محرک افزایش تقاضا در این بازه زمانی بوده است.
کاهش واردات
مشکلات ناشی از تبادلات پولی و بانکی، افزایش هزینه های مبادله و مشکلات مرتبط با تأمین ارز، ثبت سفارش و ترخیص کالا سبب شده واردات محصولات پتروشیمی مورد نیاز صنایع پایین دستی کاهش یابد. از سویی برخی از تولیدکنندگانی که قبلا مواد اولیه مورد نیاز خود را وارد می کردند، در حال حاضر بنا به دلایل مذکور به تأمین مواد اولیه از بازار داخل روی آورده اند. این موضوع نیز کمبود مواد اولیه را در داخل تشدید کرده است.
نوسانات نرخ ارز و تعدد دستورالعمل های بانک مرکزی
نوسانات نرخ ارز باعث بی ثباتی در قیمت مواد اولیه، بالا رفتن هزینه های تولید، افزایش قیمت تمام شده محصولات و همچنین کاهش رقابت پذیری تولیدکنندگان داخلی در برابر رقبای منطقه ای و خارجی شده است. تعدد بخشنامه های صادره در ارتباط با پیمان سپاری ارزی، مشکلاتی را برای فعالان اقتصادی ایجاد کرده است که بعضاً منجر به استفاده از رویه های ناصحیح شده است.
