اقتصادآنلاین-مریم علیزاده؛ سیل های به وقوع پیوسته در اواخر اسفندماه سال 1397و نیمه اول فروردین ماه 1398در نقاط مختلف کشور باعث خسارات جانی و مالی چشمگیر شد. بررسی آمار و ارقام و علل مربوط به سیل های مذکور می تواند از آن جهت مفید واقع شود که به سیاست گذاران و تصمیم گیران دید صحیح و واقع گرایانه ای از این پدیده می دهد. همچنین در اتخاذ تصمیم های آتی مفید واقع شده تا احتمالاً از بروز حوادث مشابه جلوگیری شود.
در این بین مرکز پژوهش های مجلس، به بررسی دلایل اصلی تشدید خسارات ناشی از سیل در سه استان گلستان، لرستان و خوزستان پرداخته و راهکارهایی برای کاهش خسارات سیلاب های احتمالی آینده بیان داشته است.
در مورد سیل رودخانه گرگان رود استان گلستان اقدامات ضعیف سازه ای و غیرسازه ای پایین دست و همچنین تجربه نگرفتن از سیل های قبل استان گلستان نیز به تشدید خسارات سیل گرگان رود منجر شده است. از سویی دیگر از اول اسفندماه 1397مخازن سدهای گلستان و وشمگیر کاملاً و سد بوستان نیز تا 70درصد از آب پُر بوده است. این امر به معنای عدم آمادگی متولیان در کنترل سیلاب هایی حتی با حجم بسیار کمتر از سیلاب اخیر است. مسئولان امر با توجه به پُرآب بودن سال آبی جاری و اینکه عمده بارش ها در اسفند و فروردین اتفاق می افتد، باید تمهیدات ایجاد فضای خالی را در مخازن سدهای موضوعه اجرایی می کردند، ولی این امر از زمان پُر شدن مخازن سدها در اول اسفندماه اجرایی نشد. البته شایان ذکر است که حجم سیلاب به وقوع پیوسته از حجم کل مخازن سدهای موضوعه بسیار بیشتر بوده است، اما نکته مهم این است که آمادگی برای مواجه شدن برای سیل های بسیار کوچکتر از این سیل نیز وجود نداشته است و در صورت وقوع یک سیل بسیار کوچکتر نیز، مدیریت نامطلوب مخزن به خساراتی نیز منجر می شد.
از طرف دیگر باید به نقش پیش بینی های فصلی در مدیریت مخازن سدها نیز اشاره نمود . در صورت وجود پیش بینی های فصلی قابل اطمینان و یا حداقل وجود چشم انداز فصلی نسبتاً قابل اطمینان، امکان مدیریت مخازن با طرح ریزی مناسب تری وجود دارد. همچنین باید عنوان نمود که عدم عملکرد صحیح دریچه های سدها در این شرایط به دلایل مختلف، از جمله دلایل مکانیکی و تجمع رسوب، می تواند تبعات جبران ناپذیری را به دنبال داشته باشد. در این راستا مانور دوره ای و بازدیدهای منظم از تأسیسات مربوطه، مورد تأکید است.
در خصوص سیل گلستان مجموعا باید گفت، تجربه نگرفتن از سیل سال های 1380و 1381و همچنین انجام ندادن اقدامات مؤثر سازه ای نظیر احداث سدهای کوچک در سرشاخه ها، دیواره های حفاظتی با دوره برگشت های مناسب، لایروبی، آزادسازی مسیر و مقاوم سازی ساختمان ها قطعاً به تشدید چشمگیر خسارات انجامیده است. اقدامات غیرسازه ای کنترل سیلاب نیز نظیر سیستم های هشدار، تهیه نقشه های خطر، مدیریت مخازن و بیمه سیل نیز در سیل اخیر عملکرد مؤثری نداشته اند.
در صورت انجام لایروبی رودخانه گرگان رود، افزایش ظرفیت آب گذری رودخانه بین 30تا 50درصدامکان پذیر می بود که می توانست حجم آب ورودی به مناطق گنبد و آق قلا را به نحو چشمگیری کاهش دهد و همچنین سرعت تخلیه آب را از مناطق سیل گرفته (یکی از مشکلات اصلی سیل اخیر گرگانرود)، نیز افزایش دهد. البته مشخصاً به دلیل حجم بالای سیلاب، وارد شدن خسارات تقریباً اجتناب ناپذیر بود، ولی اقدامات موضوعه در کاهش آنها می توانست نقش مؤثری ایفا کند.
اما در خوزستان شرایط زمان کافی برای ایجاد فضای خالی در مخازن سدها با توجه به آستانه تحمل پایین دست وجود نداشته است و برای ایجاد فضای خالی قابل توجه در مخازن سدها تنها راه، ایجاد سیل های مصنوعی در پایین دست بوده است.
نکته مهم دیگر که در سیل هر سه استان به تشدید قابل توجه خسارات انجامیده، تجاوزات و تصرفات بستر و حریم رودخانه ها و مسیل ها بوده که از دلایل اصلی آن ناهماهنگی های دستگاه های مرتبط در تعیین تکلیف تصرفات است.
همچنین گفتنی است وجود سدهای متعدد در حوضه آبریز کارون بزرگ، این حوضه را به حوضه ای به شدت کنترل شده تبدیل کرده است. این موضوع بدان معناست که اگرچه سدهای مذکور ابزار و موقعیت مناسبی را جهت کنترل سیلاب فراهم می آورند، ولی به همین میزان نقش خطاهای انسانی و تصمیمات نادرست در مدیریت مخازن نیز چالش برانگیزتر خواهد شد.
قابل ذکر است از اواسط بهمن ماه 1397به دنبال بارش های متعدد سال آبی ،1397-1398مسئولان امر در حوضه آبریز کارون بزرگ در جهت رهاسازی ذخایر سدها اقدام کرده اند. از این رو گفتنی است که با پیش بینی های فصلی و اخطارهای به موقع جهت مدیریت مخازن میتوان خسارات را به حداقل رساند و حداکثر ذخیره سازی را بدون آسیب به پایین دست انجام داد.
در نتیجه در رخدادهای سیل فروردین ماه 1398در حوضه کارون بزرگ، از دلایل اصلی تشدید خسارات، اقدامات ضعیف سازهای پایین دست بوده است. عدم وجود دیواره های سیل بند یا ضعیف بودن آنها در نقاط بسیاری باعث آبگرفتگی مناطق شده است.
همچنین دیواره های حفاظتی و سیل بندها در بعضی نقاط نیز از کمیت و کیفیت کافی برخوردار نبوده و در نهایت این موضوع منجر به زیر آب رفتن مناطق مختلفی از ساحل رودخانه کارون در محدوده شهر اهواز (پارک های ساحلی) شده است.
اما در خصوص اصلی ترین دلایل تشدید خسارات در سیل لرستان به موضوعات زیر می توان اشاره کرد:
ـ تعرضات و تصرفات بستر و حریم رودخانه ها،
ـ عدم وجود سازه های کنترل سیل در مناطق شهری و روستایی حساس (دیواره های سیل بند)
ـ عدم وجود سدهای مخزنی در این بخش از حوضه آبریز کرخه
ـ کاهش ظرفیت آبگذری رودخانه در نقاط مختلف به دلایل انسانی
ـ منحصربه فرد بودن سامانه بارشی مولد سیل
متأسفانه در مواردی رعایت نکردن ملاحظات فنی در طراحی زیرساخت های شهری و بین شهری به خسارات مالی و حتی جانی منجر شده است. گفتنی است تمام اقدامات کنترل سیل در دو دسته سازه ای و غیرسازه ای جای می گیرند. متأسفانه دستگاه های متولی امر در هر دو نوع اقدامات در موارد متعددی ناموفق بوده اند. در اقدامات سازه ای کنترل سیل که عمدتاً شامل ساماندهی و مهندسی رودخانه، تعیین حد بستر و حریم، لایروبی، افزایش ظرفیت آبگذری، سیل بندها، شبکه جمع آوری آب های سطحی و زهاب ها، حوضچه های کنترل سیل و مقاوم سازی ساختمان ها می شود، خلل های متعددی وجود دارد که مصادیق آن در سیل های اخیر مشخص شده است.
در این دسته از اقدامات، تهیه نقشه های پهنه بندی سیل، تهیه نقشه های خطر سیلاب های شهری، سیستم های پیش بینی و هشدار، مدل های مدیریت مخازن تحت شرایط سیلابی و بیمه سیل جای دارند، که به غیر از موارد بسیار معدودی، تقریباً در سیل های اخیر، هیچ عملکردی نداشته است. توفیق نداشتن اقدامات سازه ای و غیرسازه ای کنترل سیل، به شدت خسارات ناشی از آن را افزایش می دهد.
در وقایع سیل اخیر خلأ استفاده از سامانه های پیش بینی و هشدار سیل در چهارچوب مدیریت جامع سیل به شدت حس می شود.
