آناتومی و فیزیولوژی دستگاه قلبی عروقی و عملکرد قلب انسان

به گفته دکتر عسگرپور متخصص قلب و عروق ، قلب ما روزانه 100000 بار ضربان داشته و هر 24 ساعت 5 هزار گالن خون را در سراسر بدن به گردش در می‌آورد. خون اکسیژن و مواد مغذی را به بافت‌های بدن ما منتقل کرده و مواد زائد آن‌ها  را حمل می‌کند. در اینجا، درباره این اندام شگفت انگیز و کار حیاتی که انجام می‌دهد صحبت خواهیم کرد. قلب یک اندام عضلانی است که تقریبا به اندازه یک مشت دست  بسته است. این عضو در قفسه سینه کمی به سمت چپ مرکز بدن قرار گرفته است.

زمانی که قلب منقبض می‌شود، خون را به سراسر بدن پمپاژ می‌کند. قلب خون را به ریه‌ها منتقل می‌کند تا در آنجا اکسیژن به خون وارد شده و دی اکسید کربن از آن خارج می‌شود. مجموعه قلب، خون و رگ‌های خونی سیستم گردش خون نامیده می‌شوند. به طور متوسط هر انسان حدود 5 لیتر خون دارد که به طور مداوم در سراسر بدن پمپاژ می‌شود .

آناتومی ساده قلب

نمودار قلب انسان

قلب از چهار فضای تو خالی تشکیل شده است:

• دهلیز: دو قسمت بالایی قلب (که خون به آن‌ها وارد می‌شود).

• بطن: دو اتاق قسمت پایینی (که خون از ان‌ها خارج می‌شود).

دهلیز چپ و بطن چپ با یک دیواره عضلانی به نام سپتوم از دهلیز راست و بطن راست جدا می‌شوند.

دیواره قلب شامل سه لایه بافت است:

• اپیکاردیوم - لایه محافظی که عمدتا از بافت همبند ساخته شده است.

• میوکاردیوم - عضلات قلب.

• اندوکریوم - داخل قلب را پوشش داده و از دریچه‌ها  و بطن و دهلیزها محافظت می‌کند.

این سه لایه در یک پوشش محافظتی نازک به نام پریکاردیوم قرار گرفته‌اند.

قلب چگونه کار می‌کند

بسته به عوامل مختلف، قلب به طرق مختلفی می‌تپد. در حالت استراحت، ممکن است 60 بار در دقیقه ضربان داشته باشد، اما این عدد تا 100 ضربان در یک دقیقه یا بیشتر نیز می‌تواند افزایش یابد. ورزش، احساسات، تب، بیماری و مصرف برخی داروها می‌تواند بر ضربان قلب تاثیر بگذارد. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد "ضربان طبیعی"، می‌توانید این مقاله را مطالعه کنید.

سمت چپ و راست قلب در هماهنگی با  هم کار می‌کنند. سمت راست قلب، خونی که اکسیژن از دست داده را دریافت کرده و آن را به ریه‌ها می‌فرستد؛ سمت چپ قلب خون را از ریه ها گرفته و آن را به بقیه بدن می‌فرستد. دهلیزها و بطن‌ها به نوبت منقبض و رها می‌شوند  و بدین شکل یک ضربان قلب ریتمیک تولید می‌کنند:

عملکرد سمت راست قلب

• دهلیز راست: خونی که اکسیژن خود را از دست داده از بدن از طریق رگ‌هایی که بزرگ سیاهرگ پایینی و بزرگ سیاهرگ بالایی نام دارند (و بزرگترین سیاهرگ‌های بدن هستند) به دهلیز راست وارد می‌شود.

• دهلیز راست منقبض شده و خون به بطن راست منتقل می‌شود.

• هنگامی که بطن راست پر شد ، منقبض شده و خون را از طریق سرخرگ‌ ریوی به ریه می‌فرستد، در ریه خون اکسیژن جذب کرده و دی اکسید کربن خود را آزاد می‌کند.

عملکرد سمت چپ قلب

• خونی که تازه اکسیژن جذب کرده از طریق سیاهرگ ریوی به دهلیز چپ باز می‌گردد.

• دهلیز چپ منقبض شده ، و خون را با فشار به بطن چپ می‌فرستد.

• هنگامی که بطن چپ پر شد ، منقبض شده و خون را از طریق آئورت به سراسر بدن منتقل می‌کند.

هر ضربان قلب را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

دیاستول

زمانی که دهلیز و  بطن‌ها رها هستند و در حال پر شدن از خونند.

سیستول

زمانی که دهلیز منقبض شده (سیستول دهلیزی) و خون را با فشار به بطن‌ها می‌فرستد؛ سپس، دهلیز شل شده ، و بطن منقبض شده (سیستول بطنی) و خون از قلب پمپاژ می‌شود.

هنگامی که خون از طریق شریان ریوی به ریه‌ها فرستاده می‌شود، در مویرگ‌های کوچکی روی سطح آلوئول‌های ریه (کیسه‌های هوا) حرکت می‌کند. در این زمان اکسیژن به مویرگ‌ها وارد شده و دی اکسید کربن خون از مویرگ‌ها به داخل کیسه‌های هوا حرکت کرده، و سپس با بازدم از بدن خارج می‌شود.

ماهیچه‌های قلب نیز نیاز به دریافت اکسیژن و غذا از خون دارند. این ماهیچه‌ها توسط عروق کرونر روی سطح قلب تغذیه می‌شوند.

در نقاطی که خون در نزدیکی سطح بدن جریان دارد ، مانند مچ دست یا گردن، می‌توان نبض را احساس کرد؛ نبض در واقع جریان خونی است که توسط قلب در سراسر بدن پمپاژ می‌شود.

دریچه‌های قلب

نموداری از دریچه‌های قلب

قلب دارای چهار دریچه است که باعث می‌شوند خون تنها در یک جهت جریان داشته باشد:

• دریچه آئورت: بین بطن چپ و آئورت .

• دریچه میترال: بین دهلیز چپ و بطن چپ.

• دریچه ریوی: بین بطن راست و شریان ریوی.

• دریچه سه لختی: بین دهلیز سمت راست و بطن راست راست.

اکثر مردم با صدای ضربان قلب انسان آشنا هستند. این صدا چیزی شبیه " لاب- داب"  (LUB-DUB)است. صدای "لاب" یا صدای اول ضربان به واسطه بسته شدن دریچه‌های سه لختی و میترال تولید می‌شود و صدای "داب" بوسیله بسته شدن دریچه‌های ریه و آئورت ایجاد می‌شود.

سیستم الکتریکی قلب

عضلات قلب برای تلمبه کردن خون در سراسر بدن، باید کاملا هماهنگ باشند تا خون را در جهت مناسب، در زمان مناسب، با فشار مناسب  در بدن پمپاژ کنند. امواج الکتریکی باعث هماهنگی فعالیت بخش‌های مختلف قلب می‌شود.

سیگنال الکتریکی در گره سینوسی-دهلیزی یا ضربان ساز طبیعی قلب که در بالای دهلیز سمت راست واقع شده است، ایجاد می‌شود. این سیگنال، باعث می‌شود که دهلیز منقبض شده و خون را به بطن بفرستد.

پالس‌های الکتریکی به گروهی از سلول‌ها در پایین دهلیز سمت راست به نام گره دهلیزی-بطنی منتقل می‌شوند. این سلول‌ها مثل یک دروازه عمل می‌کنند؛ و سرعت سیگنال را کم می‌کنند  بدین صور‌ت دهلیزها و بطن‌ها همان زمان با هم منقبض نمی‌شوند  و تفاوت زمانی جزئی که به آن نیاز است ایجاد می‌شود.

از این جا، سیگنال‌ها درون بافت لیفی خاصی به نام الیاف پورکنژ در داخل دیواره‌های بطنی منتقل شده و پالس‌ الکتریکی را به عضله قلب منتقل می‌کنند و به این شکل باعث می‌شوند بطن‌ها منقبض شوند.

عروق خونی

سه نوع رگ خونی وجود دارد:

شریان‌ها (سرخرگ‌ها)

که خون حاوی اکسیژن را از قلب به بقیه نقاط بدن حمل می‌کنند. شریان‌ها قوی و ارتجاعی هستند، و این ویژگی‌ها به آن‌ها کمک می‌کند تا خون را در سیستم گردش خون به جلو برانند . دیواره‌های ارتجاعی آنها فشار خون را ثابت نگه می‌دارد. سرخرگ‌ها به انشعابات کوچکتری تقسیم می‌شوند.

عروق کرونر چیستند؟

مانند تمام اندام‌ها، قلب نیز از بافتی است که نیاز به دریافت اکسیژن و مواد مغذی دارد. گرچه دهلیزها و بطن‌های آن پر از خون است، اما قلب از این خون اصلا تغذیه نمی‌کند. قلب خون خود را از شبکه‌ای از شریان‌ها به نام عروق کرونر دریافت می‌کنند.

دو انشعاب بزرگ عروق کرونر از آئورت در نزدیکی نقطه‌ای که آئورت و بطن چپ به هم می‌رسند، جدا می‌شوند:

• شریان کرونر سمت راست: که دهلیز راست و بطن راست را خون‌رسانی می‌کند. این شریان معمولا به شریان نزولی خلفی منشعب می‌شود که قسمت پایین بطن چپ و قسمت پشت آن را خون‌رسانی می‌کند.

• شریان اصلی سمت چپ عروق کرونر: این شریان به سرخرگ سیرکومفلکس یا شریان چرخشی  و شریان نزولی قدامی سمت چپ منشعب می‌شود. شریان چرخشی  دهلیز سمت چپ، سمت و پشت بطن چپ را خون‌رسانی می‌کند و شریان نزولی قدامی سمت چپ جلو و پایین بطن چپ و قسمت جلوی سپتوم را خون‌رسانی می‌کند.

• هنگامی که عروق کرونر در حدی باریک شوند که خون‌رسانی به عضله قلب محدود شود (یعنی بیماری عروق کرونر)، شبکه‌ای از عروق خونی کوچک در قلب که معمولا باز نیستند و رگ‌های جانبی نام دارند می‌توانند بزرگ و فعال شوند. این امر باعث می‌شود که خون در اطراف شریان مسدود شده به عضله قلب منتقل شده و از آسیب‌ عضله قلب جلوگیری شود.

وریدها (سیاهرگ‌ها)

سیاهرگ‌ها خونی که اکسیژن خود را از دست داده به قلب باز می‌گردانند  و هر چه به قلب نزدیکتر می‌شوند اندازه آن‌ها نیز بزرگتر می‌شود. دیواره سیاهر‌گ‌ها نازک‌تر از شریان‌ها است.

مویرگها

مویرگها کوچکترین شریان‌ها را به کوچکترین سیاهرگ‌ها متصل می‌کنند. مویرگ‌ها دیواره‌های بسیار نازکی دارند که به آنها اجازه می دهد تا موادی مانند دی اکسید کربن، آب، اکسیژن، مواد زائد و مواد مغذی را با بافت اطراف خود رد و بدل کنند.

سیستم عظیم رگ‌های خونی – شامل شریان‌ها، سیاهرگ‌ها و مویرگ‌ها - بیش از 60000 مایل طول دارد. این یعنی آنقدر بلند هستند که بتوانند بیش از 2 دور، دور تا دور زمین بچرخند! خون به طور مداوم در رگ‌های خونی بدن جریان دارد. و این قلب است که با پمپاژ کردن این کار را ممکن می‌کند.

قلب چگونه می‌تپد؟

عملکرد دهلیزها و بطن‌ها با هم هماهنگ است، آن‌ها به نوبت منقبض و رها می‌شوند تا ضربان قلب ایجاد شده و خون پمپاژ شود. سیستم الکتریکی قلب منبع قدرتی است که این مساله را ممکن می‌کند.

      ضربان قلب توسط امواج الکتریکی ایجاد می‌شود که در مسیر خاصی در قلب حرکت می کند.

• پالس‌های الکتریکی در گروه کوچکی از سلول‌های خاص به نام گره سینوسی- دهلیزی که در دهلیز راست واقع شده ، ایجاد می شوند . گره سینوسی- دهلیزی به عنوان ضربان ساز طبیعی قلب شناخته می‌شود. فعالیت الکتریکی در دیواره های دهلیز منتشر شده و باعث انقباض آنها می‌شود.

• گروهی از سلول‌ها در مرکز قلب بین دهلیز و بطن ، به نام گره دهلیزی-بطنی مانند یک دروازه عمل کرده و سیگنال الکتریکی را قبل از ورود به بطن کند می‌کند. این تاخیر به دهلیز فرصت می‌دهد تا قبل از بطن منقبض شود.

• شبکه هیس-پرکونژ مسیری از بافت لیفی است که پالس الکتریکی را به دیواره عضلانی بطن فرستاده و باعث انقباض ان‌ها می‌شود.

بیماری‌های قلبی

بیماری‌های قلبی مانند بیماری عروق کرونر ، سکته قلبی، نارسایی احتقانی قلب و بیماری‌های مادرزادی قلبی، عامل اصلی مرگ و میر بسیاری از مردان و زنان در خیلی از نقاط جهان است. راهکارهای پیشگیری از این بیماری‌ها  شامل ترک سیگار، پایین آورن سطح کلسترول خون، کنترل فشار خون بالا، حفظ وزن در محدوده سلامتی و ورزش است.

انواع بیماری قلبی

بیماری‌های قلبی مختلفی وجود دارد. در اینجا جا در مورد علائم هشدار دهنده و عوارض بعضی از آن‌ها توضیح مختصری ارائه می‌کنیم.

• بیماری عروق کرونر

• بزرگ شدن قلب (کاردیومگالی): بزرگ شدن قلب (کاردیومگالی) می‌تواند علل مختلفی داشته باشد، اما معمولا ناشی از فشار خون بالا یا بیماری عروق کرونر است.

• سکته قلبی: همه می‌دانند که سکته قلبی اصلا شوخی بردار نیست و یک بیماری بسیار خطرناک است.

• تپش قلب نا منظم یا آریتمی: تپش قلب نا منظم یا آریتمی زمانی است که قلب ضربان منظم و خوبی نداشته باشد.

در بعضی موارد تغییرات هورمونی در خانم ها باعث تپش قلب می شود

• فیبریلاسیون دهلیزی: فیبریلاسیون دهلیزی شایع‌ترین نوع بی نظمی ضربان قلب یا اریتمی است.

• اختلالات ریتم قلب: نامنظم بودن ریتم قلب می‌تواند باعث نارسایی و اختلال در عملکرد پمپاژ شود.

• بیماری دریچه‌های قلب: تا زمانی که دریچه‌های قلب دچار مشکل نشوند ممکن است اصلا ندانیم چه چیزی هستند. این یکی از انواع شایع بیماری‌های قلبی است.

• ایست قلبی: ایست قلبی علت نیمی از مرگ و میرهای ناشی از بیماری‌های قلبی است.

• بیماری‌های مادرزادی قلبی: همه افراد به  بیماری قلبی مبتلا نمی‌شوند. بعضی‌ها با بیماری‌های مادرزادی قلبی متولد  می‌شوند.

• بیماری عضله قلب (کاردیومیوپاتی): بیماری عضله قلب – یا چنان که  پزشکان می‌گویند کاردیومیوپاتی – چنان که از نامش پیداست بیماری خطرناکی است.  

• کاردیومیوپاتی اتساعی: شایع‌ترین شکل بزرگ شدن قلب است. در این مورد یکی از بطن‌های قلبی یا هر دو بزرگ می‌شوند. در نتیجه باعث، ضعف قلب در پمپاژ صحیح خون می‌گردد.

• کاردیومیوپاتی هیپرتروفیک - کاردیومیوپاتی هیپرتروفیک ضخیم شدن دیواره‌های قلب است.

• کاردیومیوپاتی محدود کننده: کاردیومیوپاتی محدود کننده نادرترین بیماری عضلانی قلب است.

•عفونت آب‌شامه یا پریکاردیت: آیا می‌دانستید که قلب شما در یک کیسه کوچک قرار گرفته است؟ این کیسه – که اب شامه نام دارد – می‌تواند عفونت کند. این بیماری پریکاردیت یا عفونت آب شامه نامیده می‌شود.

• پریکاردیت حاد: اطراف قلب می‌تواند به دلایل مختلفی مثل عفونت / التهاب یا سرطان، بیماری‌های کلیوی یا جراحی قلب تجمع مایع اتفاق بیافتد. این مایع می‌تواند عملکرد قلب را مختل کند.

• سندرم مارفان: این نقص ژنتیکی است که در آن بافت‌های همبند، از جمله بافت‌های همبندی که در قلب هستند ضعیف می شوند.

• درد قلب: به نقل از یک متخصص درد (دکترحیدریان)  اغلب درد یا بی حسی یا گزگز مورمور در دیسک گردن  به دست ها تیر می کشد . خصوصا وقتی این درد به دست چپ تیر میکشد عده ای ان را با درد قلبی اشتباه می گیرند و به دنبال درمان ان می روند البته به کمک عمل های بسته دیسک کمر یا دیسگ گردن این فتق ها و تنگی کانال نخاعی  امروزه بسیار راحتر درمان می شود.

• سوفل قلب: سوفل قلب به صداهای غیرمعمول قلب گفته می‌شود که در اغلب موارد هیچ خطری ندارد: این سر و صداها ممکن است  ناشی از عبور خون از دریچه‌های سالم در یک قلب سالم بوده و  نیازی به درمان نداشته باشد. با این حال، گاهی سوفل قلب ممکن است در اثر عبور جریان خون از یک دریچه قلبی که آسیب دیده و یا بیش از حد کار می‌کند ایجاد شود.

به طور خلاصه

گرچه ما به ندرت به قلبمان توجه می‌کنیم ، اما قلب اندامی حیاتی و قدرتمند است. این اندام اکسیژن و مواد مغذی را در سراسر بدن ما  به طور مداوم و بدون وقفه به گردش در می‌آورد. قلب با ماهیچه‌های قدرتمند و هماهنگی کاملی که به خاطر سیگنال‌های الکتریکی دارد ، یکی از بهترین شاهکارهای مهندسی طبیعت است.