۰ نفر

نگاهی به کارنامۀ نیم قرن فعالیت اوپک

اوپک ۵۲ ساله شد

۲۰ شهریور ۱۳۹۱، ۱۳:۴۴
کد خبر: 7003

10 سپتامبر 1960 بود که 5 قدرت نفتی جهان تصمیم گرفتند برای مقابله با هفت خواهر نفتی؛ یعنی هفت شرکت نفتی بزرگ بین‌المللی اکسون‌(Exxon) شل‌(Shell) گلف‌(Gulf) بریتیش پترولیوم‌(BP) تگزاکو(Texaco) ، موبیل‌(Mobil) و شورون‌-(Chevron) که بازار نفت جهان را قبضه کرده بودند- جبهه ای مشترک را تشکیل دهند.

عربستان سعودی، ونزوئلا، ایران، عراق و کویت در جبهه ای متحد توانستند به مدت یک دهه شفافیت و یکصدایی خود را برای قدرتهای بزرگ جهان به نمایش بگذارند. در دهۀ 1950 به دلیل عرضۀ بالای نفت قیمت طلای سیاه با کاهش بالایی روبرو شد. مصرف کشورها و عرضۀ بالای آن در دوران بعد از جنگ جهانی دوم، قیمت را در سطح پایینی قرار داده بود. از سویی ورود نفت اتحاد جماهیر شوروی به بازار این تعادل را بر هم زد و از کنترل خارج شد. پس از آن شرکتهای نفتی چاره ای نداشتند جز فروش به قیمت پایین. در اوایل دهۀ 1959 شرکت بریتیش پترولیوم به همراه 6 شرکت دیگر دست به کاهش بیشتر قیمتها زد که این مسئله خشم تولیدکنندگان بزگ نفت اعم از عربستان سعودی و ونزوئلا را به دنبال داشت. دقیقاً در همان سالها بود که اولین کنگرۀ نفت عربی در قاهره، شهری که در آن زمان احساسات ملی گرایانه پان عربیستی موج می زد، تشکیل شد. در همانجا بود که اعضای شرکت کننده در کنگرۀ نفتی توافقنامه ای را به امضاء رساندند که در آن بر همصدایی کشورهای حاضر در مقابل 7 خواهر نفتی تأکید شده بود. قرار بر این شد که با میزان تولید و تنظیم درآمد نفتی کنترل بیشتری بر بازار و قیمتها از سوی این کشورها صورت گیرد. همصدایی کشورهای تولیدکنندۀ نفت، شرکتهای بزرگ نفتی را به تغییر سیاست و قیمت واداشت. در نهایت در سپتامبر 1960 بود که بعد از چندین دور مذاکره میان پنج عضو موسس، سازمان اپک در بغداد اعلام موجودیت کرد که این اولین ژست سیاسی-اقتصادی تولیدکنندگان نفت جهان در مقابل شرکتهای خارجی بود. سایر کشورهایی که بعدها به این سازمان پیوستند عبارتند از: قطر(1961)، اندونزی(1962)، لیبی(1962)، امارات متحدۀ عربی(1967)، الجزایر(1969)، نیجریه(1971) اکوادور(1973)، گابن(1975)،آنگولا(2007). از دسامبر 1992 تا اکتبر 2007 اکوادور عضویت خود را در این سازمان تعلیق کرد. گابن در سال 1995 از آن خارج شد و اندونزی در سال 2009 عضویت خود را به حالت تعلیق درآورد. دیری نپائید که پس از تأسیس این سازمان رقابت میان اعضاء فاصله انداخت. ورود بازیگران جدید و تولیدکننده در دهۀ 1960 اعم از لیبی و الجزایر و همچنین ورود شرکتهای جدید نفتی را باید به رقابت میان اعضا افزود. فراوانی بی حد و مرز نفت لیبی در بازارهای جهانی و ظهور رقبای جدید از جمله روسیه، معادلات بازار نفت را تغییر داد، به گونه ای که طی سالهای 1960 و 1969، قیمت طلای سیاه تا 22% کاهش یافت. تنها در اوایل دهۀ 1970 بود که بعد از 20 سال افزایش تولید، روند کاهش عرضه آغاز شد. دهه ای که گفته می شود بسیاری از کشورهای صنعتی به نفت خاورمیانه وابسته شده بودند. اما خاورمیانه در این دوره دستخوش بی ثباتی و تحولات سیاسی اعم از جنگ اعراب و اسراییل در سال 1967 بود که تأمین انرژی را با مشکلات فراوانی روبرو کرد. رکود حاکم بر موسسان سازمان اپک در سال 1969 با ورود افسری کاریزماتیک در لیبی که از اندیشه های ناصریستی الهام گرفته بود، آرام آرام از میان رفت. افسری که مشاورش عبدالله تاریکی، وزیر نفت سودان بود و بعد از اخراجش از وزارت نفت سودان در سال 1962 به عنوان مشاور قذافی انتخاب شده بود. تنها چند ماه بعد از کودتا، معمر قذافی خواهان افزایش قیمت نفت شد و متعاقباً دستور توقف تولید نفت برای 21 شرکت نفتی- که در میدانهای نفتی لیبی کار می کردند- را صادر کرد. همگان جملۀ معروف قذافی را به یاد دارند را به یاد دارند که گفته بود:" ملتی که 5 هزار سال بدون نفت زندگی کرده، می تواند چند سالی را بدون نفت زندگی کند، اگر این سیاست به کشور اجازه دهد که به حقوق خود دست پیدا کند". در آن زمان لیبی 30% از نفت اروپا را تأمین می کرد. در فضایی که بازار نفت دستخوش تلاطم زیادی بود، مطالبۀ معمر قذافی مورد پذیرش قرار گرفت و قیمت نفت 35 سنت بالا رفت. این موفقیت، پیروزی بزرگی در توازن قدرتها به شمار رفت. برای کشورهای صادرکنندۀ نفت، موفقیت لیبی به عنوان یک مدل تلقی شد. از این رو در دهۀ 1970 و متعاقب تحولات منطقه ای، کشورهای صادرکنندۀ نفت یکی پس از دیگری با اعمال فشار و یا حتی تهدید خواهان افزایش قیمت نفت شدند. در نشست سال 1971 اوپک در تهران، کشورهای صادرکنندۀ نفت تصمیم گرفتند در صورتی که شرکتهای نفتی بر ضد یکی از اعضاء، تحریمی را در نظر گیرد، سایر اعضاء اوپک به نشانۀ همبستگی، حمایت خود را از کشور مورد نظر اعلام کنند. دهۀ 1970 دورۀ قدرت و اوج گیری این نهاد نوپا بود. در دهۀ 1970 نقش اوپک متأثر از تحولات منطقه از جمله شوک نفتی سال 1973 و انقلاب ایران رو به افزایش نهاد. شش کشور عضو اوپک در اکتبر 1973 در کویت همایشی را برگزار نمودند تا بر قیمتها بیفزایند. غرب در این زمان اوپک را مانع راه رشد اقتصاد جهانی معرفی کرد. در دهۀ 1980 و با آغاز بحران سوم انرژی، بعد از یک دورۀ سیر صعودی، قیمت نفت رو به کاهش نهاد، عرضۀ بیش از تقاضا در این زمان و کاهش درآمدهای نفتی ضربۀ مهمی برای کشورهای تولیدکننده ای بود که منبع اصلی درآمدشان بر پایۀ صادرات نفت بود. در مجموع قیمت نفت طی دهه های اخیر متأثر از تحولات نظام بین الملل شاهد فراز و فرودهای بسیار بوده است. دهۀ 1990 دورۀ هم اندیشی و اتحاد مجدد اوپک بود. در آغاز این دهه قیمتها رو به بهبود نهاد. کشورهای عضو تولید خود را افزایش دادند. اما در سال 1998 بحران اقتصادی در جنوب شرق آسیا قیمتها بعد از یک دوره رکود، رو به نزول نهاد. دهۀ 2000 دهۀ بهبود قیمتها بود. در این دهه درآمد کشورهای عضو اوپک به شکل چشمگیری افزایش یافت و حتی به رقم 240 میلیارد دلار رسید که در واقع دو برابر سال 1998 بود. در سال 2003 تقاضای جهانی افزایش یافت و در نهایت در سال 2004 و 2005 قیمت به شکل بی سابقه ای افزایش یافت. دلیل این امر ناآرامی و اختلال در عرضۀ نفت ونزوئلا و نیجریه، جنگ عراق و اختلال در صدور نفت این کشور بود.

اوپک؛ نیم قرن رقیب سرسخت غرب اوپک از زمان تأسیس تا به امروز نقش مهم و اصلی را در مدیریت تحولات بازار نفتی ایفا کرده است. اگر تا پیش از آن شرکتهای نفتی غربی کنترل کنندۀ بازارهای نفتی جهانی بودند، بعد از تولد اوپک این موقعیت از غرب سلب شد. از این رو نگاه رقابتی و بدبینانۀ غرب به اوپک همچنان پابرجاست. مجلۀ فارن پالیسی چندی پیش در مقاله ای ضمن بررسی موقعیت کشورهای ثروتمند نفتی، برای سالهای آیندۀ تضعیف موقعیت اوپک و کشورهای نفتی را پیش بینی کرده و می نویسد: قریب 40 دهه است که اوپک و کارتل رسمی آن به عنوان یکی از قدرتهای اقتصادی و ژئوپولیتیک، شلاق گونه، نظام بین الملل را تحت تأثیر قرار داده و حتی در مقاطعی به وجود آورندۀ جنگ نیز بوده است. در ادامۀ گزارش آمده است: اما امروز روایت دیگری شنیده می شود. بسیاری از کارشناسان و متخصصان نفت می گویند: پیشرفت های تکنولوژیک و افزایش قیمت نفت، جهان را به سمت انقلابی در نفت سوق می دهد. اول اینکه آمریکای شمالی طی سالهای آینده در زمینۀ تولید نفت به خودکفایی می رسد. با افزایش تولید و کاهش اتکاء به کشورهای تولیدکنندۀ نفت، پیش بینی می شود میزان تولید آمریکا طی سالهای آینده سیر صعودی داشته باشد. از سوی دیگر با ورود دولتهای جدید نفتی اعم از قبرس، اتیوپی، گینه، اسراییل، کنیا، موزامبیک، سیرالئون، سومالی، تانزانیا و اوگاندا به بازار جهانی نفت به نظر می رسد از وزن و اهمیت اوپک کاسته شود. از سویی با گسترش سرمایه گذاری و توجه بیشتر دولتها به انرژی سبز و قابل بازیافت برای جلوگیری از تبعات پدیدۀ گرم شدن زمین، به نظر می رسد بازار انرژی در آینده ای نه چندان دور شکل جدیدی به خود گیرد. جان هافمستر، رییس اسبق شل آمریکا می گوید: تا چند سال دیگر با داغ تر شدن بازار رقابت نفت، اوپک وزن و جایگاه خود را از دست خواهد داد. وی می افزاید: اعضای سازمان اوپک نمی دانند چقدر در جهان به دلیل سیاست هایشان منفور هستند. به گزارش خبرآنلاین به نقل از پایگاه اینترنتی ژورنال دونت، ایالات متحدۀ آمریکا تا 10 سال آینده در تولید نفت و گاز، عربستان سعودی و روسیه را پشت سر خواهد گذاشت. این خبر را ماه ژوئن یکی از مقامات آمریکایی در فوروم اقتصادی آمریکایی ها در مونترال اعلام کرده بود. دانیل سالیوان، کمیسر عالی وزارت منابع طبیعی ایالت آلاسکا در این باره گفت: ایالات متحدۀ آمریکا در سه ماه دوم سال جاری، 6 میلیون بشکه نفت تولید کرده است که این مسئله در طول 15 سال اخیر بی سابقه بوده است. از سال 2008، ایالات متحدۀ آمریکا به میزان 1،6 میلیون بشکه در روز بیشتر تولید کرده است و در سال 2011 این کشور بالاترین میزان تولید را به ثبت رسانده است. این رقم با میزان تولید عربستان سعودی که بزرگترین تولیدکنندۀ نفت اپک است، مقایسه می شود. عربستان سعودی در ماه مارس سال جاری تولیدی به میزان 9،923 میلیون در روز تولید داشت و این رقم برای روسیه 9،920 میلیون بشکه در روز بوده است. در این گزارش آمده است که در چشم انداز سال 2020، ایالات متحدۀ آمریکا با پیشی گرفتن از روسیه و عربستان می تواند به بزرگترین تولیدکنندۀ هیدروکرین-اعم از نفت و گاز- تبدیل خواهد شد. گفته می شود تنها در ایالت آلاسکا پتانسیل نفت موجود در اعمال دریا 40 میلیارد بشکه برآورد شده است. به گفتۀ یکی از مقامات آمریکایی، در سال 2010 تا 2011 تعداد 600 هزار شغل در آمریکا در بخش نفت و گاز ایجاد شده است.

چشم انداز امروز 10 سپتامبر 2012، پنجاهمین سالگرد تأسیس سازمان اوپک است. فارغ از همۀ پیش بینی های خوشبینانه و بدبینانه ای که پیرامون چشم انداز اوپک ارائه می شود، آنچه مسلم است اینکه اوپکِ امروز دیگر نقش و کارکردی که در ابتدای تولد برپایۀ وحدت رویه نهاده بود، ندارد. نهادی که نطفۀ آن زمانی با هدف همبستگی میان کشورهای تولیدکنندۀ نفت در برابر غرب بسته شد، امروز بیش از هر زمان دیگری متأثر از بازار داغ رقابت، شاهد چنددستگی و عدم وحدت رویه میان اعضاست. به رغم همۀ تبلیغاتی که پیرامون تضعیف موقعیت اوپک صورت می گیرد، وحدت و همیاری بیشتر اعضاء می تواند شکل دیگری به معادلات سیاسی و اقتصادی جهان دهد.