منشا اولیه تصمیم به ایجاد سازمانی مانند «اوپک» به دهه50 میلادی باز میگردد. در آن سالها هفتخواهران نفتی، حاکمان بلامنازع صنعت و نفت گاز جهانی بودند. هفتخواهران در واقع هفتشرکت نفتی از میان کشورهای غیرتولیدکننده نفت بودند که با تکیه بر تکنولوژی و فناوری برتر خود و همچنین با بهرهگیری از ضعف و عقب ماندگی کشورهای دارای نفت و گاز، سیاست های استعماری منسجمی را علیه کشورهای تولید کننده به کار میگرفتند و به همین ترتیب بهطور تقریبی کنترل اصلیترین مخازن و میادین نفتی را بر عهده داشتند.
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از قانون، عموم این شرکتها با کشورهای تولیدکننده قراردادهای پرسود و گاهی یکطرفه مانند قراردادهای امتیازی منعقد کرده بودند و با توجه به قدرتی که داشتند، نقش تعیینکننده و قدرتمندی را در صنعت نفت و گاز جهانی ایفا میکردند. در سال1947 دولتهای ایران و ونزوئلا در زمینه هماهنگی سیاستهای نفتی با یکدیگر پیمانی منعقد کردند. اینموضوع در واقع از اولین نشانههای تمایل کشورهای نفتخیز به در اختیارگرفتن صنعت نفت و گاز جهانی و ایفای نقش پررنگتر و تاثیرگذارتری در اینصحنه بود اما قدرت هفتخواهران همچنان بر دولتها غلبه میکرد. در سال1959 شرکتهای نفتی در اقدامی مشترک تصمیم به کاهش قیمت جهانی نفت گرفتند و بهاین ترتیب ضرباتی جدی به دولتهای تولیدکننده وارد شد، از این مرحله به بعد عزم دولتهای نفتخیز جهت بهدست گرفتن امور صنعت نفت و افزایش تاثیرشان جدیتر شد. در 1960 دولت عراق که با کاهش قیمت نفت دچار کاهش شدید درآمدهای نفتی شده بود، از بزرگترین کشورهای تولیدکننده نفت دعوت میکرد تا بهمنظور هماندیشی در کنفرانسی در بغداد شرکت کنند.
نتیجه این کنفرانس که 14-10 سپتامبر همان سال برگزار شد، تشکیل «سازمان کشورهای تولیدکننده نفت» -اوپک- بود که توسط پنجکشور عمده تولیدکننده نفت، ایران، عربستان سعودی، ونزوئلا، عراق و کویت تاسیس شد. از همان ابتدا اهداف اصلی واساسی سازمان اوپک ایجاد هماهنگی و یکپارچهسازی تصمیمگیریها در میان کشورهای تولیدکننده بهمنظور دستیابی به قیمت پایداد و عادلانه برای تولیدات نفتی و تامین موثر منافع اقتصادی کشورهای تولیدی و بازگشت سرمایه مناسب برای سرمایهگذاران این صنعت اعلام شد. بعدها 10کشور دیگر نیز به این سازمان پیوستند که عبارتند از قطر، اندونزی (پس از دوره تعلیق عضویت و فعالسازی، در نهایت در سال2016 دوباره عضویت خود را تعلیق کرد) الجزایر، امارات، لیبی، نیجریه،آنگولا، گابن، گینه، اکوادور. اهداف این سازمان، اهداف بسیار مهم و قابل توجهی بود؛ به خصوص آنکه این کشورها چیزی نزدیک به 80درصد از کل ذخایر اثبات شده نفتی را در اختیار داشتند.
این سازمان در اعلامیهای به حق غیرقابل انتقال حاکمیت دولت هایشان بر منابع و ذخایر طبیعی تاکید ویژه کرد، با اینحال در وهله اول، هفتخواهران نفتی بهدلایل مختلفی این سازمان را تهدیدی جدی تلقی نمیکردند. از دید شرکتهای بینالمللی نفتی، کشورهای موسس اوپک از نظر تکنولوژی و فناوری در عقبماندگی به سر میبردند و نیز از نفوذ و جایگاه کافی در عرصه بینالمللی برخوردار نبوده و اقتصاد قوی و مولدی نداشتند وگاهی دارای وابستگی جدی به قدرتهای خارجی بوده و از همه مهمتر بین خود آنان اختلافات ایدئولوژیک و سیاسی فراوانی وجود داشت.
افزایش قدرت
بر خلاف تصور اولیه کشورهای غربی و همچنین شرکتهای بینالمللی، اوپک قدمبهقدم قدرت خود در عرصه بینالمللی را افزایش داد و جایگاه جدیتری در عرصه جهانی پیدا کرد. اولین روش اوپک جهت دستیابی به اهدافش، تعیین حداقل قیمت برای بشکههای تولیدی بود. در این شیوه کشورهای عضو متعهد شدند تا نفت را کمتر از قیمتی که باهم توافق کردند، نفروشند؛ بهاین ترتیب در چند دوره، حداقل قیمت از بشکهای نزدیک به دو دلار به چیزی در حدود 11دلار رسید که نشاندهنده تاثیرقدرتمند این سازمان بر عرصه بینالمللی بود. اولین خودنمایی جدی اوپک در صحنه بینالملل، جنگ اعراب و اسراییل در سال 1973 بود. دراین سال، کشورهای عربی تولیدکننده و همچنین اوپک، اسراییل و حامیانش را تحریم نفتی کردند که باعث شوک جدی به قیمت جهانی نفت شد. از این مرحله به بعد اوپک و قدرت آن توسط کشورهای غربی جدی تلقی شد؛ بنابراین این کشورها به سمت پیشبینی راهکارهایی جهت مهار و کنترل اوپک رفتند. تحریمهای نفتی کشورهای تولیدکننده منجر به آن شد تاپیرو مذاکراتی میان کشورهای مصرفکننده، در نهایت در سال1974 آژانس بینالمللی انرژی توسط کشورهای غربی تشکیل شود. این کشورها که همگی جزو کشورهای مصرفکننده بودند، سهراهبرد کلی برای مهار اوپک و وابستگی به نفت تولیدی توسط سازمان را در پیش گرفتند. نخست، صرفهجویی در مصرف سوخت از طریق تغییر الگوی مصرف و همچنین استفاده از انرژی های جایگزین به جای منابع هیدروکربن. دوم، افزایش اکتشاف در کشورهای غیر از اوپک و خرید از آنان و در نهایت به کارگیری ذخایرراهبردی به منظور کاهش وابستگی به منابع نفتی بهخصوص منابع نفتی اوپک و استفاده از این ذخایر در شرایط بحرانی و یا در صورت افزایش شدید قیمت نفت.
سیستم قیمت گذاری اوپک
همانگونهکه پیشاپیش ذکر شد، سازمان اوپک در وهله نخست سیاست تعیین حداقل قیمت را انتخاب کرده بود، با اینحال پس از مدتی این نحوه قیمتگذاری با مشکل مواجه شدزیرا محدودیتی در میزان تولید وجود نداشت و سیاستگذاری اوپک فقط به تعیین کف قیمت محدود میشد. درنتیجه پس از مدتی کشورهای تولیدکننده بهمنظور افزایش تولید و فروش بیشتر محصولات، وارد رقابت درونی با یگدیگر شدند؛ امری که در نهایت منجر به اشباع بازارهای جهانی و کاهش جدی قیمت نفت در دهه80 میلادی شد. بهاین ترتیب اوپک با تغییر رویه خود، سیستم جدیدی بنیان نهاد که طی آن به صورت توافقی برای هر کشوری سهمیه تولید گذاشته شد و کشورها فقط میتوانستند بههمان مقداری تولید و فروش کنند که طبق نظر سازمان، سهمیه تولیدی آنان محسوب میشد. امروزه نیز همچنان این سازمان از نظام سهمیهبندی استفاده میکند که البته موثربودن یا نبودن آن را در ادامه توضیح خواهیم داد.
جایگاه بینالمللی اوپک
کشورهای عضو اوپک در مجموع 80درصد از ذخایر اثباتشده نفتوگاز جهان را در اختیار دارند که این نشان از قدرت جدی بالفعل و بالقوه این سازمان است. با اینحال روند صادرات اینسازمان از همان ابتدای تشکیل بهواسطه عوامل مختلفی همواره دستخوش نوسان بود. در تاریخ اوپک چندمقطع زمانی وجود دارد که منجر به افزایش قیمت جهانی نفتوگاز میشود. نخست، جنگ اعراب و اسراییل که منجر به تحریم کشورهای حامی اسراییل میشود و دوم پیروزی انقلاب اسلامی ایران و آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که این موضوع بیانگر جایگاه تاثیرگذار کشورهای اوپک در صحنه بینالمللی است. با اینحال اوپک هیچگاه تبدیل به بازیگر اصلی و تنها تصمیم ساز نشد، در مواقعی این اوپک بود که بر بازار تاثیر میگذاشت و در مواقعی، مجبور به تبعیت از الزامات و محدودیتهای بازارهای جهانی میشد. در سالهای آغازین شروع فعالیتهای اوپک، این سازمان چیزی در حدود 60درصد از مجموع تولیدات را در اختیار داشت، با اینحال در طول سالیان متمادی این حجم به دلایل مختلف رو به کاهش میگذارد. امروزه باوجود ذخایر بالای نفتی چیزی نزدیک به 40درصد از حجم تولیدات مصرفی در بازار متعلق به سازمان اوپک است با اینحال همچنان سیاستهای این سازمان دارای تاثیر مستقیم در بازارهای جهانی است و سیاستهای کشورهای عضو میتواند تاثیر جدی در صنعت جهانی نفت داشته باشد. بهخصوص آنکه پیشبینی میشود با روند تولید سریع و پرحجم کشورهای نفتخیز غیر اوپک، در سالهای آتی مخازن نفتی این کشورها رو به افول و کاهش خواهد گذاشت که با توجه به ذخایر بالای نفتی در کشورهای اوپک و همچنین هزینه پایین استحصال نفت در این کشورها که در حقیقت مزیت اقتصادی اوپک محسوب میشود، رجوع به کشورهای عضو اوپک بیشتر خواهد شد.
ایران و اوپک
ایران، یکی از پنجعضو موسس اینسازمان است و با توجه به آنکه از منظر ذخایر اثباتشده نفتی در جایگاه چهارم و از منظر ذخایر اثباتشده گازی در جایگاه دوم جهانی قرار دارد، همواره یکی از اعضای قدرتمند و تاثیرگذار اوپک محسوب میشود. با اینحال از آنجا که روابط و کنشهای سیاسی تاثیر مستقیم بر اوپک میگذارد، جایگاه و همچنین روابط ایران با اوپک همواره در حال تغییر و نوسان بود. در سالهای آغازین شروع فعالیتهای اوپک، ایران دست برتر را در آن سازمان داشت تا جایی که توانست با اعمال نظر خود در اوپک قیمت نفت را در دورهای به 11 دلار برساند که افزایش قیمت جدی و قابل ملاحظهای بود. همچنین فواد روحانی از ایران نیز از میان اعضای هیات موسس و بر مبنای حروف الفبا به ریاست اوپک برگزیده شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و به واسطه سیاستهای خصمانه برخی کشورهای منطقه علیه کشورمان، رقابتی پنهان میان ایران و سایر کشورهای عربی عضو اوپک وجود داشت. در مواردی بهمحض افزایش قیمت نفت، برخی کشورهای عضو به طمع کسب سود بیشتر، توافقات صورتگرفته را زیر پاگذاشته و تولید را افزایش میدادند که همواره مورد اعتراض ایران واقع میشد. روند تولید نفت و فروش تولیدات در بازارهای جهانی با آغاز تحریمهای ظالمانه علیه کشورمان بهشدت رو به افول و سقوط گذاشت. تا پیش از تحریمها، ایران چیزی بین چهار تا 3/4 میلیون بشکه در روز تولید میکرد که از این مقدار حدود دو تا 5/2 میلیون آن را به فروش میرساند. پس از تحریمها میزان تولیدات به دومیلیون بشکه رسید که تنها حدود یک میلیون آن به سختی به فروش میرسید. در این میان دولت عربستان باسوءاستفاده کامل از اینموضوع اقدام به افزایش میزان تولیدات خود تا حد 10میلیون بشکه کرد تا جای خالی ایران را پر و همچنین مشتریان ایران را به سمت خود جذب کند و بهاین ترتیب مانع افزایش قیمت ناشی از عدم تامین نفت توسط ایران شد؛ اقدامی که علیه کشورمان محسوب میشد. با اینحال پس از برجام، دولت ایران تمام همت و تلاش خود را بر بازگشت به جایگاه قبلی صرف کرد. البته در این هنگام با توجه به کاهش قیمت جهانی نفت، عربستان و برخی کشورهای عربی بحث فریز نفتی را مطرح کردند. منظور از فریز نفتی این بود که کشورهای عضواوپک حجم تولیدات خود را در هرسطحی که هست، نگه دارند. این به معنای آن بود که ایران باید حجم تولیدات خود را افزایش ندهد. با اینحال وزارت نفت ایران به صورت قاطع اعلام کرده بود تا زمانی که میزان تولید ایران بهحجم تولیدی پیش از تحریمها بازنگردد، به هیچ وجه در طرح فریز نفتی شرکت نخواهد کرد. اقدام قاطع کشورمان منجر به آن شد تا سایر کشورهای عضو بپذیرند، ایران تا دستیابی بهتولید سابق خود از فریز نفتی مستثنا شود که این موضوع بهمعنای اِعمال قدرت ایران در اوپک بود.
مشکلات پیش رو
گرچه سازمان اوپک در مجموع سازمان قدرتمندی محسوبمیشود اما همواره با مشکلاتی مواجه است. مهمترین این موارد را میتوان به شرح زیر عنوان کرد. 1-وجود تضاد میان کشورهای عضو: یکی از مهمترین مشکلات پیش روی اوپک، تضاد جدی میان اعضای اوپک است. در طول 30سال گذشته، نبردی هشتساله میان ایران و عراق شکل گرفت، پس از آن عراق و کویت وارد جنگ با یکدیگر شدند و از آن زمان به بعد همواره رقابتها و تضادهای جدی ایدئولوژیک، سیاسی و مذهبی میان کشورهای عضو شکل گرفته است. 2-تکمحصولی بودن: از دیگر مشکلات کشورهای عضو، تکمحصولیبودن و وابستگی جدی این کشورها به تولیدات نفتی است. این وابستگی منجر بهآن میشود تا هر نوع کنشی در بازارهای نفتی تاثیر مستقیم بر اقتصاد و امنیت کشورهای عضو داشته باشد. بهعنوان مثال با کاهش قیمت نفت در این سالها عربستان دچار کمبود در بودجه خود شده است. 3-عقبماندگی: عموم کشورهای عضو اوپک، در حال توسعه بوده و از منظر تکنولوژی و فناوری، پیشرفته محسوب نمیشوند. بنابراین نیاز اساسی به سرمایهگذاری خارجی شرکتهای قدرتمند نفتی دارند و این میتواند منجر به تاثیرپذیری این کشورها از سیاستهای کشورهای غربی شود. 4-کاهش تقاضای نفت: همزمان با گسترش تکنولوژی و فناوری، استفاده از انرژیهای جایگزین منابع نفتی گسترش یافته که این موضوع منجر به کاهش تقاضا جهت استفاده از منابع سوخت فسیلی شده است. 5-استفاده از نفت کشورهای غیر عضو: با توجه به آنکه منابع در اختیار کشورهای اوپک اکنون سرشار و فراوان است و با توجه به تاثیر این کشورها برقیمت نفت، از حدود سال80 میلادی، کشورهای مصرفکننده تصمیم گرفتند تا از نفتوگاز کشورهای تولیدکننده غیراوپک بیشتر استفاده کنند تا وابستگی کمتری به اوپک داشته باشند.
سازمان کشورهای صادرکننده نفت در طول تاریخ خود فرازوفرود زیادی داشته است. گرچه میزان قدرت اینسازمان در مواردی کاهش داشته و اوپک قدرت سالهای اولیه خود را ندارد اما همچنان سازمانی قدرتمند و تاثیرگذار در صحنه جهانی است. بهنظر میرسد کشورمان باید مانند گذشته با حفظ منافع ملی به دنبال ایجاد هماهنگی بیشتر و نفوذ و تسلط بر کشورهای این سازمان باشد تا بتواند نقش موثر خود را در این سازمان تاثیرگذار افزایش دهد.