در برهه فعلی بورس تهران به فضایی رسیده است که روند شاخص کل چندان نمی‌تواند توصیف‌کننده شرایط کلی بازار باشد. دیروز ارزش معاملات خرد در بورس به زحمت به 75 میلیارد تومان می‌رسید. این میزان از 12 دی ماه سال گذشته بی‌سابقه بوده است. در‌واقع می‌توان ادعا کرد که فضای عمومی بورس تهران به زمان پیش از برجام بازگشته است.
عقبگرد بورس به پیش از برجام؟
نکته‌ای که در این میان وجود دارد این است که اگرچه عمق بازار به شدت کاهش یافته و به شرایط پیش از برجام عقبگرد کرده است، اما سطح شاخص کل و قیمت‌ها در بورس هنوز نسبت به آن دوره بالا به نظر می‌رسد. به گزارش دنیای اقتصاد ، شاخص بورس در ابتدای دی ماه سال گذشته در محدوده 61 هزار واحد قرار داشت. اما در آن دوره هنوز برجام اجرایی نشده بود و از طرف دیگر هزینه فرصت پول (دست‌کم در بازار رسمی) بسیار بالاتر از دوره فعلی بود. همین موضوع سبب می‌شد که متوسط نسبت قیمت بر درآمد در بورس (P/ E) در محدوده 6/ 5 مرتبه قرار گیرد. اما حالا در بازار رسمی پول، هزینه فرصت کاهش یافته است. بنابراین طبیعی است اگر نسبت قیمت بر درآمد اعداد بالاتری را اختیار کند. برجام نیز اجرایی شده و آثار آن تا حدودی رشد اقتصادی کشور را تحت تاثیر قرار داده است. اگرچه این رشد در تمام حوزه‌ها تجربه نشده و تقریبا محدود به صنایع نفت و گاز است، اما به هر حال می‌توان ادعا کرد که اوضاع اقتصادی بهتر از آن چیزی است که در سال 94 به وقوع پیوست.
این دوره با دوران پیش از برجام شباهت‌هایی نیز دارد. اگرچه نرخ سود سپرده‌های بانکی به‌طور رسمی کاهش یافته، اما می‌توان ادعا کرد که نرخ سود در بازارهای بدون ریسک هنوز در محدوده 20 درصدی باقی مانده است. شاهد این ادعا گسترش بی‌رویه صندوق‌های سرمایه‌گذاری متکی به بانک‌ها است. این صندوق‌ها از منابع بانک‌ها (عمدتا سپرده‌های مردم) تامین مالی می‌شوند و سود پیش‌بینی شده 18 درصدی را تقریبا تضمین می‌کنند. انتظار می‌رود که در‌نهایت بانک‌ها با توسل به این روش‌ها و دور زدن نرخ رسمی سود سپرده‌ها، سود دست‌کم 18 درصدی را برای سپرده‌گذاران خود تامین کنند. از طرف دیگر بانک‌های کوچک و موسسات مالی که تحت نظارت بانکی مرکزی نیستند، هنوز اقدام به جذب سپرده با نرخ‌های بالا می‌کنند. بر این اساس نمی‌توان به‌طور قطع ادعا کرد که هزینه فرصت پول در اقتصاد کاهش یافته است. نکته دیگری که این روزها بیش از پیش به آن توجه می‌شود، تراکم دارایی‌ها راکد و بلااستفاده بانک‌ها است. رئیس بانک مرکزی نیز در ابتدای هفته اعلام کرده بود که بانک‌ها در شرایط فعلی در واقع با اتکا به 50 درصد دارایی‌های خود اقدام به تامین مالی و تسهیلات‌دهی می‌کنند. بنابراین ساختار بانکی کشور سد محکمی را در برابر کاهش طبیعی نرخ سود در اقتصاد ایجاد کرده است. اگرچه می‌شد حدس زد که کاهش نرخ سود و هزینه فرصت پول در پسابرجام چندان ساده نخواهد بود، اما فضای خوش‌بینی که در سه ماه پایانی سال گذشته در بورس شکل گرفت، گویی باعث فراموش شدن مشکلات ریشه‌ای اقتصاد کشور شد.
حالا بورس در شرایطی قرار دارد که اولا رشد اقتصادی مورد انتظار را به خود ندیده است، ثانیا هزینه فرصت پول هنوز کاهش معناداری را تجربه نکرده است و در نتیجه نه P/ E بازار بر اساس منطق رشد کرده است و نه هزینه‌های مالی بنگاه‌های اقتصادی (به ویژه شرکت‌های بورسی) کاهش یافته است. به‌طور خلاصه می‌توان ادعا کرد که حقیقت‌های اقتصادی همگام با انتظارات فعالان بازار پیش نرفته است. حالا قیمت‌ها هنوز بالاست و خریدار قدرتمندی در بازار مشاهده نمی‌شود. می‌توان ادعا کرد که کاهش ارزش معاملات نیز در واقع به همین علل رخ داده است. از آنجا که بخش بزرگی از فعالان بازار در قیمت‌های بالا وارد بازار شده‌اند (ارزش معاملات در اوج‌های قیمتی چند برابر ارزش فعلی معاملات بود)، مقاومت در برابر فروش در قیمت‌های منفی و شناسایی زیان فعلا بالاست. به عبارت بهتر بخش بزرگی از فعالان بورس حاضر نیستند در قیمت‌های فعلی فروشنده باشند؛ چرا‌که در قیمت‌های بالا وارد بازار شده‌اند. در طرف دیگر خریداران بالقوه تمایل چندانی به خرید نشان نمی‌دهند. این چرخه زمانی شکسته می‌شود که خبری مثبت بازار را دوباره خوش‌بین کند یا سهامداران رفته‌رفته فروش در قیمت‌های منفی را در برنامه قرار دهند. در این صورت احتمالا شاخص بورس به زودی ریزشی چند هزار واحدی را تجربه خواهد کرد. اما نباید فراموش کرد که اگرچه فضای اقتصادی هنوز بهبود محسوسی را تجربه نکرده است، اما دست‌کم شرایط پیچیده و دشوار سال 94 را نیز پیش‌رو نمی‌بیند. بنابراین برگشت قیمت‌ها و شاخص‌ها به پیش از دی ماه سال گذشته دور از ذهن به نظر می‌رسد.
تک‌نوازی پالایشگاه‌ها
از میان گروه‌های 37 گانه بورس روز گذشته 23 صنعت با افت شاخص‌های صنعت خود مواجه شدند. گروه‌های محصولات کاغذی، لاستیک و پلاستیک و ماشین‌آلات برقی بیشترین افت را به خود اختصاص دادند و هریک به ترتیب 5/ 2، 04/ 1 و 1 درصد به سهامداران خود زیان تحمیل کردند. در طرف دیگر گروه‌های استخراج زغال‌سنگ، فرآورده‌های نفتی و سایر واسطه‌گری‌های مالی (لیزینگ‌ها) بیشترین رشد روزانه شاخص صنعت را ثبت کردند. گروه استخراج زغال‌سنگ این روزها به دلیل آزادسازی نرخ زغال‌سنگ بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است و خریداران نسبت به این گروه رغبت بیشتری نشان می‌دهند. اما اگر از این گروه به‌دلیل کوچک بودن نسبت به سایر صنایع بورس چشم‌پوشی کنیم، می‌توان ادعا کرد که مثبت‌ترین گروه در روز گذشته گروه پالایشگاه‌ها بود. این گروه هم از نظر ارزش معاملات در بالای فهرست گروه‌های بورسی قرار گرفت و هم بازدهی 1/ 1 درصدی را تجربه کرد. با افزایش بهای جهانی هر بشکه نفت برنت این گروه نیز با اقبال سهامداران مواجه شد. اما به نظر می‌رسد حرکت صعودی این گروه چندان هم ادامه‌دار نباشد. پتانسیل پایین این گروه در صعود بیشتر به ساختار این شرکت‌ها برمی‌گردد. این شرکت‌ها عملا درآمد خود را به‌صورت حق‌العمل کاری دریافت می‌کنند. به عبارت بهتر، نرخ خرید مواد اولیه در این گروه و همچنین نرخ فروش محصولات این شرکت‌ها توسط مدیران شرکت تعیین نمی‌شود و عملا تابع سیاست‌های وزارت نفت هستند. بنابراین افزایش بهای جهانی نفت را نمی‌توان دلیل مناسبی برای رشد شاخص این گروه در نظر گرفت. دلیل دیگری که این گروه را کمتر مستعد رشد می‌کند، مفهومی به نام کیفی‌سازی محصولات پالایشگاهی است که اگرچه به نظر می‌رسید دست‌کم برای چند سال آینده مشکلی را برای پالایشگاه‌ها ایجاد نمی‌کند، اما عملا درآمدهای پالایشگاه‌ها را محدود کرده است. صورت‌های مالی پالایشگاه‌های بزرگ کشور نشان می‌دهد که تفکیک محصولات و قیمت‌گذاری بر اساس کیفیت در حال حاضر در حال انجام است. بنابراین رشد قیمت جهانی نفت تا زمانی که کیفیت محصولات پالایشگاهی از طرف پالایش و پخش مورد تایید قرار نگیرد، دلیل قانع‌کننده‌ای برای رشد قیمت سهام پالایشگاه‌ها به نظر نمی‌رسد. روند کیفی‌سازی طی مصوبه دولت در سال 93، قرار بود به مرور و تا سال 98 اجرایی شود.
نگاهی به آمار معاملات
روز گذشته سهامداران بیش از 873 میلیون برگه سهم و حق تقدم را به ارزش 135 میلیارد تومان در 37 هزار نوبت معاملاتی دست به دست کردند ( با احتساب معاملات بلوکی و اوراق مشارکت). نمادهای نفت‌و گاز تامین، پالایش نفت بندرعباس، مخابرات، پالایش نفت اصفهان و پالایش نفت تبریز با بیشترین تاثیر مثبت بر شاخص باعث رشد این متغیر شدند. در مقابل دو نماد کشتیرانی و سرمایه‌گذاری غدیر با بیشترین تاثیر منفی بر شاخص مانع رشد بیشتر این متغیر شدند.
همچنین روز گذشته گروه‌های خودرو و ساخت قطعات، محصولات فلزی و فلزات اساسی با بیشترین حجم و ارزش معاملات در صدر برترین گروه‌های صنعت قرار گرفتند. بیشترین رشد قیمت در روز گذشته را نمادهای بین‌المللی محصولات پارس، نیرو محرکه، چینی ایران، ملی سرب و روی، ریخته‌گری تراکتورسازی ایران و سیمان بهبهان ثبت کردند. در مقابل نمادهای دوده صنعتی پارس، گسترش صنایع و خدمات کشاورزی، عمران و توسعه فارس، داروسازی زاگرس فارمد پارس، ایرکاپارت صنعت، صنایع جوشکاب یزد و فروسیلیس ایران با بیشترین کاهش قیمت در انتهای جدول معاملات نشستند.
